Με τη μεθοδολογία του και τα ιδανικά του ο τελευταίος, πέρασε μέσα στη ζωγραφική και γλυπτική μας, στα πρώτα ακόμα ξεπετάγματά τους, μετά το 1821 σαν εκλεκτικισμός2, ρομαντικός3 και κλασικιστικός4. Στη ψευτορομαντική5 και ψευτοκλασικιστική6 τούτη έκφραση βρήκε την αισθητική του φόρμα ο μεγαλοϊδεατισμός. Η ρομαντική ουτοπιστική «νοσταλγία» της «Μεγάλης Ιδέας» βρήκε παραπέρα και στις μέρες μας την αισθητική της έκφραση στο νεοβυζαντινισμό7. Αναζητώντας λαϊκό βάθρο για να στηρίξει την αντιλαϊκή της φύση δημιουργεί ακόμα ένα ψευτολαϊσμό, εθνικιστή και στενόμυαλο, μισονεϊστή κι εκλεκτικό θεματοφύλακα και «συνεχιστή» της βυζαντινής παράδοσης και της αρχαιοελληνικής τέχνης. Τις τελευταίες δεκαετηρίδες η «Μεγάλη Ιδέα» θέλοντας να ξεπεράσει την καλλιτεχνική της καθυστέρηση «συγχρονίζεται» μέσα στο μοντέρνο φορμαλισμό8. Στα αισθητικά προστάγματα της «καθαρής τέχνης» αναζητά πια τη δικαίωση της ουτοπίας της, τη συγχρονισμένη εκλεκτιστική σύνθεση «των τριών πολιτισμών». Ο παλιός εκλεκτικισμός κριτικάρεται από τα δεξιά. Ο εξπρεσσιονισμός9 και ο πριμιτιβισμός10 της βυζαντικής ζωγραφικής, ο γεωμετρικός ρυθμός και η φόρμα του αρχαιοελληνικού μεσαίωνα, η απλότητα στη μορφή της αρχαϊκής τέχνης, τώρα πια πάνε ν’ αξιοποιηθούν τυπολατρικά, με μοντέρνα συνδετικά που αντικαθιστούν την αποξεραμένη και μουχλιασμένη κόλλα της παλιάς Ακαδημίας του Μονάχου.

 

2. Στην τέχνη παρουσιάζεται ο εκλεκτικισμός πιο καθαρά όταν η δημιουργική ορμή μιας σχολής πάει να στερέψει. Το αυθαίρετο διάλεγμα κι ανακάτωμα ρευμάτων, τάσεων, σχολών μορφικών τους στοιχείων, η ασυνέπεια κι ο συμβιβασμός γίνονται χαρακτηριστικά του. Κοίτα και σημείωση για το ρομαντισμό.

 
3. Ο ρομαντισμός στην τέχνη – της αρχής του 19ου αι. στη Γαλλία – που αντιτέθηκε στον κλασικισμό της σχολής Νταβίντ, στην άνοδο και ακμή του, δεν επηρέασε σαν τέτοιος τις πλαστικές μας τέχνες. Ο ρομαντισμός σε μας ήρθε από το Μόναχο σα ρεύμα φιλελληνικό. Και μέσα σ’ αυτό βλέπουμε να φιλιώνουν, στην παρακμή τους, τα κλασικιστικά με τα ρομαντικά ιδανικά, τα χριστιανοανατολικά και τα αρχαιοελληνικά. Μέσα σε τούτο το συμβιβασμό, βαθιά εκλεκτικό, τα μεγαλοϊδεατικά όνειρα έβρισκαν την αισθητική αντανάκλαση εκείνου του παρά φύσει, αντιϊστορικού, επινοημένου συμβιβασμού, του αρχαιοελληνικού με το βυζαντινό πολιτισμό. Τούτος ο εκλεκτικισμός στάθηκε με τη σειρά του το καλλιτεχνικό έρεισμα στη γνωστή προσπάθεια της «Μεγάλης Ιδέας» να επιβάλει μια το ίδιο εκλεκτική, φτιαχτή «ενότητα του ελληνικού έθνους και πολιτισμού». Και τούτη ήταν η ντόπια ρίζα που πότισε ο εκλεκτικισμός της Ακαδημίας του Μονάχου, ρίζα βαθιά χωμένη στο έδαφος του αστοτσιφλικάδικου συμβιβασμού. Εξωράισε και εξειδανίκευσε ιδεαλιστικά τον αγώνα του 1821. Διαπότισε την ηθογραφική μας ζωγραφική. Εμπόδισε την τέχνη μας να έρθει σε μια ρεαλιστική επαφή με τη νεοελληνική μας πραγματικότητα, με τη φύση και τη ζωή της πολυβασανισμένης αγροτιάς μας, τις δημοκρατικές της ροπές. Αποσκέπασε την καθυστέρησή μας. Τεχνικά, το χρωματολόγιο της Ακαδημίας του Μονάχου, στάθηκε παρ’ όλες τις διαφοροποιήσεις του αποφασιστική, συντηρητική δύναμη που ίσαμε σήμερα εμπόδισε μια ρεαλιστικότερη ανανέωση της παλέτας των ζωγράφων μας.

 
4. Ο κλασικισμός σα ρεύμα αναβίωσης των αξιών της αρχαιοελληνικής τέχνης ήρθε σε μας, στις πλαστικές μας τέχνες σαν επιρροή, από την πρωτεύουσα της Βαυαρίας, το Μόναχο, με τη βαυαροκρατία, από τους καλλιτέχνες μας που στέλνονταν να σπουδάσουν εκεί με κρατικές υποτροφίες. Έδωσε μαζί με το ρομαντισμό της Σχολής, την πρώτη ευρωπαϊκή αγωγή στη νεαρή μας μετεπαναστατική τέχνη, ιδιαίτερα στη γλυπτική μας που δέχτηκε και την επιρροή του συμβατικού πια κλασικισμού της Ρώμης. Μα την εποχή εκείνη, ο κλασικισμός στην πηγή του είχε χάσει τη δημιουργική του ορμή, είχε ξεπέσει στον εκλεκτικισμό, έγινε ψευτοκλασικισμός.

 
5. Κοίτα ρομαντισμός.
6. Κοίτα κλασικισμός.

 
7. Ρομαντική προσπάθεια αναβίωσης του αισθητικού ιδανικού, της μορφής, του ύφους, της τεχνοτροπίας της βυζαντινής τέχνης. Γίνεται συνάρτηση με την τάση ν’ αναδειχτεί μια αρμονική συνέχεια της νεοελληνικής μας τέχνης με τη βυζαντινή, να καθιερωθεί σαν ιδανικό της, το ιδανικό εκείνης που η δογματική, τυπολατρική, μυστικιστική του ουσία αναδείχνεται σαν η πατροπαράδοτη «γνήσια ελληνική ουσία» στην τέχνη μας. Γίνεται έτσι η αισθητική έκφραση της μεγαλοϊδεατικής νοσταλγίας κι άρνηση της ρεαλιστικής συγχρονισμένης ανοικοδόμησης της τέχνης μας, πάνω στη βάση της λαϊκοδημοκρατικής προόδου.

 
8. Ο μοντέρνος φορμαλισμός αποτελεί την πιο ξεδιπλωμένη, την πιο υποκειμενική και ολοκληρωμένη μορφή του φορμαλισμού. Μέσα στις ιμπεριαλιστικές συνθήκες ξεδίπλωσε όλη του την πολυμορφία. Ανέπτυξε στο έπακρο τη βασική του αντίθεση με το ρεαλισμό και πάνω σ’ αυτή αποκάλυψε τις δικές του εσωτερικές αντιφάσεις. Μέσα στην πορεία φυγής από τα περιεχόμενα (ιδέες, συναισθήματα, βούληση) που αντανακλούν το αναπτυσσόμενο κοινωνικό γίγνεσθαι, ξετυλίγεται η κάθαρση με τη φυγή από τη ρεαλιστική ουσία της μορφής, στην «καθαρή φόρμα». Φτάνει στην άρνηση του θέματος, του περιεχομένου, κάθε στοιχείου στη μορφή που δεν είναι ικανό να προκαλέσει καθαρές αισθητικές συγκινήσεις αποσπασμένες από τις συγκινήσεις από τη ζωή. Κατέληξε στον καλλιτεχνικό σολιψισμό. Μονοπώλησε αισθητικά την τέχνη στην περίοδο του μονοπωλιακού καπιταλισμού.

 
9. Εξπρεσσιονισμός. Από τη γαλλική λέξη εξπρεσσιόν=έκφραση. Ο εξπρεσσιονισμός της μοντέρνας τέχνης ξεσπά κυρίως στο πρώτο δεκάχρονο του αιώνα μας και με την ιστορική τούτη μορφή στάθηκε σταθμός στην πορεία για την κάθαρση με τη φυγή της τέχνης από την πραγματικότητα και το ρεαλισμό. Σαν τρόπος καλλιτεχνικός είτε εκφράζεται με παραμορφώσεις τραγικές, είτε με σκοπό να υποτάξει τα πλαστικά στοιχεία της τέχνης στις απαιτήσεις μιας καθαρής αρμονίας, ανατρέπει την κλασική πρακτική, παραμορφώνει, αλλάζει λίγο ή πιότερο αφηρημένα τα σχήματα, τις φόρμες, τα χρώματα. Και στη μια και στην άλλη το κάνει στ’ όνομα μιας ατομικιστικής υποκειμενικής ελευθερίας στην έκφραση.

 
10. Πριμιτιβισμός. Ο πρωτογονισμός. Στη ζωγραφική, ο τρόπος που ζωγράφιζαν οι πρωτόγονοι, μα και το ξαναγύρισμα, έτσι ή αλλιώς, σ’ αυτό τον τρόπο. Εκδηλώνεται με μια σειρά τεχνικά χαρακτηριστικά. Στη «μοντέρνα» τέχνη παρουσιάζεται σαν τάση τέτοιας επιστροφή στο πρωτόγονο, συνείδηση, πολιτισμό, τέχνη, όπου αναζητά τη δημιουργική της αναζωογόνηση. Αναζητά την αφέλεια, την αγνότητα, το «δυναμισμό», το πηγαίο κ.ά. Σαν πρότυπά της που τ’ ανεβάζει η τάση τούτη έχει την τέχνη των αγρίων, των βαρβάρων, των παιδιών κ.ά.