Category: Οι κλασσικοί για την τέχνη
Σχέδιο Απόφασης
-
Στη Σοβιετική εργατοαγροτική Δημοκρατία όλη η τοποθέτηση του ζητήματος της διαφώτισης, τόσο στον πολιτικό-διαφωτιστικό τομέα γενικά, όσο και στον τομέα της τέχνης ειδικά, πρέπει να διαποτίζεται από το πνεύμα της ταξικής πάλης του προλεταριάτου για την επιτυχή πραγματοποίηση των σκοπών της δικτατορίας του, δηλ. Για την ανατροπή της αστικής τάξης, για την κατάργηγη των τάξεων, για την εξάλειψη κάθε εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.
-
Γι’ αυτό το προλεταριάτο, τόσο με την πρωτοπορία του, το Κομμουνιστικό κόμμα, όσο και με όλη γενικά τη μάζα των κάθε λογής προλεταριακών οργανώσεων, πρέπει να έχει την πιο δραστήρια και την πιο ουσιαστική συμμετοχή σε όλο το έργο της λαϊκής παιδείας.
-
Όλη η πείρα της νεότερης ιστορίας και ιδιαίτερα η πενηντάχρονη και πλέον επαναστατική πάλη του προλεταριάτου όλων των χωρών του κόσμουαπό την εποχή εμφάνισης του »Κομμουνιστικού Μανιφέστου», απόδειξε αναμφισβήτητα πως μόνο η κοσμοθεωρία του μαρξισμού εκφράζει σωστά τα συμφέροντα, τις απόψεις και τον πολιτισμό του επαναστατικού προλεταριάτου.
-
Ο μαρξισμός απόκτησε την κοσμοϊστορική σημασία του σαν ιδεολογία του επαναστατικού προλεταριάτου, γιατί δεν απόρριψε καθόλου τις πολυτιμότατες κατακτήσεις τις αστικής εποχής, αλλά αντίθετα αφομοίωσε και επεξεργάστηκε ό,τι το πολύτιμο είχε να παρουσιάσει μέσα σε δυο χιλιάδες και πλέον χρόνια η ανάπτυξη της ανθρώπινης σκέψης και του πολιτισμού. Μόνο η παραπέρα δουλειά πάνω σ’ αυτή τη βάση και σ’ αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση που θα εμπνέεται από την πρακτική πείρα της δικτατορίας του προλεταριάτου, σαν τελευταίας πάλης του ενάντια σε κάθε εκμετάλλευση, μπορεί να θεωρηθεί σαν ανάπτυξη του πραγματικού προλεταριακού πολιτισμού.
-
Το Πανρωσικό συνέδριο της Προλετκούλτ, στηριζόμενο σταθερά σ’ αυτή τη θεμελιακή άποψη, αποκρούει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο, σαν θεωρητικά λαθεμένη και πρακτικά επιζήμια, κάθε προσπάθεια να επινοήσει κανείς έναν ιδιαίτερο δικό του πολιτισμό, να κλειστεί στις δικές του ξεκομένες οργανώσεις, να διαχωρίσει τους τομείς εργασίας του Επιτροπάτου Λαϊκής Παιδείας και της Προλετκούλτ ή να δημιουργήσει μια »αυτονομία» της Προλετκούλτ μέσα στο θεσμό του Επιτροπάτου Λαϊκής Παιδείας κτλ. Αντίθετα, το συνέδριο θεωρεί σαν απόλυτη υποχρέωση όλων των οργανώσεων της Προλετκούλτ να βλέπουν τον εαυτό τους σαν εντελως βοηθητικά όργανα του δικτύου των ιδρυμάτων του Επιτροπάτου Λαϊκής Παιδείας και να εκτελούν, κάτω από τη γενική καθοδήγηση της Σοβιετικής εξουσίας (ειδικά του Επιτροπάτου Λαϊκής Παιδείας) και του Κομμουνιστικού κόμματος της Ρωσίας, τα καθήκοντά τους, σαν ένα μέρος των καθηκόντων της δικτατορίας του προλεταριάτου.
πηγή: Άπαντα Λένιν, τόμ. 41, σελ. 336-337.
Гудин Евгений Иванович (1921-1991) «Строительство Уралмаша» 1973-1975
Οι ρώσοι εργάτες σ‘ όλες σχεδόν τις μεγάλες πόλεις της Ρωσίας έχουν πάρει θέση σχετικά με το θάνατο του Λ. Ν. Τολστόι και εκφράσανε, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τα αισθήματά τους προς το συγγραφέα, ο οποίος έδοσε μια σειρά από τα πιο θαυμάσια καλλιτεχνικά έργα, που τον τοποθετούν ανάμεσα στους μεγάλους συγγράφεις όλου του κόσμου, προς το στοχαστή που με τεράστια δύναμη, πεποίθηση και ειλικρίνεια έβαλε μια σειρά ζητήματα που αφορούν τα κύρια χαρακτηριστικά του σύγχρονου πολιτικού και κοινωνικού καθεστώτος. Τα αισθήματα αυτά εκφράστηκαν σε όλη τους την έκταση στο τηλεγράφημα που έστειλαν οι εργάτες βουλευτές της ΙΙΙ Δούμας** και δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες.
Ο Λ. Τολστόι άρχισε τη φιλολογική του δράση σε μια εποχή που υπήρχε ακόμη το δουλοπαροικιακό καθεστώς, μα που το καθεστώς αυτό ζούσε ολοφάνερα τις τελευταίες του μέρες. Η κύρια δράση του Τολστόι πιάνει την περίοδο εκείνη της ιστορίας της Ρωσίας, που βρίσκεται ανάμεσα στα δυο σημεία στροφής της, ανάμεσα στο 1861 και στο 1905. Στην περίοδο αυτή οι συνέπειες του δουλοπαροικιακού καθεστώτος, οι άμεσες επιβιώσεις του διαπότιζαν πέρα για πέρα όλη την οικονομική (ιδιαίτερα στο χωριό) και όλη την πολιτική ζωή της χώρας. Και ταυτόχρονα αυτή ακριβώς η περίοδος ήταν περίοδος γοργής ανάπτυξης του καπιταλισμού από τα κάτω και επιβολής του από τα πάνω.
Που εκδηλώνονταν οι επιβιώσεις του δουλοπαροικιακού καθεστώτος; Περισσότερο και καθαρότερα στο γεγονός ότι στη Ρωσία, χώρα κυρίως αγροτική, η γεωργία στην περίοδο αυτή βρισκόταν στα χέρια των καταστραμμένων, των εξαθλιωμένων αγροτών που εφάρμοζαν έναν παλιό, πρωτόγονο τρόπο οικονομίας στους παλιούς δουλοπαροικιακούς κλήρους, που είχαν κουτσουρευτεί το 1861 προς όφελος των τσιφλικάδων. Και από την άλλη μεριά η γεωργία βρισκόταν στα χέρια των τσιφλικάδων, που στην Κεντρική Ρωσία καλλιεργούσαν τη γη με τη δουλιά του αγρότη, με το αλέτρι του αγρότη, με το άλογο του αγρότη, για τα «οτρέζκι», τα λιβάδια, τις ποτίστρες που παραχωρούσαν στους αγρότες. Στην ουσία αυτό ήταν το παλιό δουλοπαροικιακό σύστημα οικονομίας. Το πολιτικό καθεστώς της Ρωσίας στην περίοδο αυτή ήταν επίσης πέρα για πέρα διαποτισμένο από τη δουλοπαροικία. Αυτό φαίνεται και από την κρατική οργάνωση προτού αρχίσουν οι πρώτες αλλαγές της το 1905, και από την κυρίαρχη επιροή των ευγενών γαιοκτημόνων στις κρατικές υποθέσεις και από την παντοδυναμία των δημοσίων υπαλλήλων, που κι’ αυτοί βασικά ήταν, κυρίως οι ανώτεροι, εύγενεις-γαιοκτήμονές.
Αυτή η παλιά πατριαρχική Ρωσία ύστερα από το 1861 άρχισε να καταστρέφεται γρήγορα κάτω από την επίδραση του παγκόσμιου καπιταλισμού. Οι αγρότες πεινούσαν, αργοπέθαιναν, καταστρέφονταν όσο ποτέ άλλοτε και έφευγαν για την πόλη, παρατώντας τη γη. Κατασκευάζονταν με γοργούς ρυθμούς σιδηροδρομικές γραμμές, φάμπρικες και εργοστάσια, χάρη στη «φτηνή εργασία» των καταστραμμένων αγροτών. Στη Ρωσία αναπτύσσονταν το μεγάλο χρηματιστικό κεφάλαιο, καθώς και το μεγάλο εμπόριο και η βιομηχανία.
Αυτό ακριβώς το γρήγορο, επίπονο, σκληρό σπάσιμο όλων των παλιών «βάθρων» της παλιάς Ρωσίας βρήκε την εκφρασή του στα έργα του Τολστόι-καλλιτέχνη, στις αντιλήψεις του Τολστόι-στοχαστή.
Глазунов Илья Сергеевич (Россия, 1930) «Матушка Россия» 1968
Ο Τολστόι ήξερε θαυμάσια τη Ρωσία του χωριού, τη ζωή του τσιφλικά και του αγρότη. Στα λογοτεχνικά του έργα έδοσε από τη ζωή αυτή τέτοιες εικόνες που συγκαταλέγονται στα καλύτερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Το σκληρό σπάσιμο όλων των «παλιών βάθρων» της Ρωσίας του χωριού όξυνε την προσοχή του, βάθυνε το ενδιαφέρον του για όσα γίνονταν γύρω του, τον έκανε ν’ αλλάξει όλη την κοσμοθεωρία του. Ο Τολστόι από καταγωγή και ανατροφή ανήκε στην ανώτατη τσιφλικάδικη αριστοκρατία της Ρωσίας, όμως ξέκοψε απ’ όλες τις συνηθισμένες αντιλήψεις του περιβάλλοντος αυτού και, στα τελευταία του έργα, επιτέθηκε με τη γεμάτη πάθος κριτική του ενάντια σ’ όλο το σύγχρονο κρατικό, εκκλησιαστικό, κοινωνικό, οικονομικό σύστημα, που βασίζεται στην υποδούλωση των μαζών, στην εξαθλίωσή τους, στην καταστροφή των αγροτών και των μικρονοικοκυρέων γενικά, στη βία και την υποκρισία, που διαποτίζουν από τα πάνω ως τα κάτω όλη τη σύγχρονη ζωή.
Η κριτική του Τολστόι δεν είναι καινούργια. Δεν είπε τίποτε που να μην είχε ειπωθεί πολύ πριν απ‘ αυτόν και στην ευρωπαϊκή και στη ρωσική φιλολογία από εκείνους που στέκονταν στο πλευρό των εργαζομένων. Το χαρακτηριστικό όμως γνώρισμα της κριτικής του Τολστόι και η ιστορική της σημασία είναι ότι η κριτική αυτή εκφράζει με μια δύναμη που προσιδιάζει μόνο στους μεγαλοφυείς καλλιτέχνες την αλλαγή που έγινε στις αντιλήψεις των πλατύτατων λαϊκών μαζών της Ρωσίας της περιόδου που αναφέραμε, και συγκεκριμένα της Ρωσίας του χωριού, της Ρωσίας της αγροτιάς. Γιατί η κριτική του σημερινού συστήματος στα έργα του Τολστόι διαφέρει από την κριτική που κάνουν στο ίδιο σύστημα οι εκπρόσωποι του σύγχρονου εργατικού κινήματος ακριβώς κατά το ότι ο Τολστόι μένει με την άποψη του πατριαρχικού, του αφελή αγρότη, την ψυχολογία του οποίου και μεταφέρει ο Τολστόι στην κριτική του και στη διδασκαλία του. Την κριτική του Τολστόι τη διακρίνει τέτοια δύναμη αισθήματος, τέτοιο πάθος, πειστικότητα, φρεσκάδα, ειλικρίνεια, θάρρος στην προσπάθεια «να φτάσει ως τη ρίζα», να βρει την πραγματική αιτία της δυστυχίας των μαζών, ακριβώς γιατί η κριτική αυτή αντικαθρεπτίζει πραγματικά τη μεταστροφή στις αντιλήψεις των εκατομμυρίων αγροτών που μόλις απαλλάχτηκαν από το δουλοπαροικιακό καθεστώς και είδαν πως η ελευθερία αυτή σημαίνει καινούργιες φρίκες καταστροφής, λιμοκτονία, άστεγη ζωή ανάμεσα στους «εξυπνάκηδες» της πόλης κτλ. Ο Τολστόι αντικαθρεπτίζει τις διαθέσεις τους τόσο πιστά, ώστε κι’ ο ίδιος έμπασε στη διδασκαλία του την αφέλειά τους, την αδιαφορία τους προς την πολιτική, το μυστικισμό τους, την επιθυμία τους να φύγουν από τόν κόσμο, τη «μη αντίσταση στο κακό», τις ανίσχυρες κατάρες κατά του καπιταλισμού και της «εξουσίας του χρήματος». Τη διαμαρτυρία των εκατομμυρίων αγροτών και την απελπισία τους, να τι περιέχει η διδασκαλία του Τολστόι.
Οι εκπρόσωποι του σημερινού εργατικού κινήματος βρίσκουν πως έχουν πολλούς λόγους να διαμαρτύρονται, δεν έχουν όμως λόγο να απελπίζονται. Η απελπισία είναι χαρακτηριστικό των τάξεων που χάνονται, ενώ η τάξη των μισθωτών εργατών αναπόφευκτα μεγαλώνει, αναπτύσσεται και δυναμώνει σε κάθε καπιταλιστική κοινωνία, μαζί και της Ρωσίας. Η απελπισία χαρακτηρίζει όσους δεν καταλαβαίνουν τις αιτίες του κακού, δεν βλέπουν τη διέξοδο, είναι ανίκανοι να παλέψουν. Το σημερινό βιομηχανικό προλεταριάτο δεν ανήκει σ‘ αυτές τις τάξεις.
«Νας Πουτ», αρ. φυλ. 7,
28 του Νοέμβρη 1910
Υπογραφή: В. Ι – ι ν
Δημοσιεύεται σύμφωνα
με το κείμενο της εφημερίδας
«Νας Πουτ»
*Το άρθρο «Ο Λ. Ν. Τολστόι και το σύγχρονο εργατικό κίνημα» δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Νας Πουτ».
«Νας Πουτ» («Ο Δρόμος μας»)—μισονόμιμη εφημερίδα που καθοδηγούνταν από τους μπολσεβίκους’ έβγαινε στη Μόσχα από τις 30 του Μάη (12 του Ιούνη) 1910 ως τις 9 (22) του Γενάρη 1911′ συνολικά βγήκαν 8 φύλλα. Η έκδοση της εφημερίδας οργανώθηκε με τη συμμετοχή του Κεντρικού γραφείου των συνδικάτων της Μόσχας, σαν συνέχεια της εφημερίδας «Βέστνικ Τρουντά», που έβγαινε το 1909. Ουσιαστικός διευθυντής της εφημερίδας ήταν ο Ι.Ι. Σκβορτσόφ-Στεπάνοφ. Η εφημερίδα φώτιζε τα ζητήματα της δράσης των συνδικάτων, δημοσίευε υλικά για την κατάσταση των εργατών στις φάμπρικες και στα εργοστάσια, για το απεργιακό κίνημα στη Ρωσία, δημοσίευε άρθρα για την Κρατική δούμα, για το συνδικαλιστικό κίνημα και την πάλη των εργατών στο εξωτερικό και άλλα.
Όλα τα φύλλα της εφημερίδας κατάσχονταν, όμως ουσιαστικά δεν σταματούσε η διάδοση της εφημερίδας, γιατί ολόκληρο το τιράζ μεταφερόταν από το τυπογραφείο ταυτόχρονα με την αποστολή του φύλλου στη λογοκρισία για τον έλεγχο. Στα 7 φύλλα της εφημερίδας μπήκε πρόστιμο 1.900 ρουβλίων. Η εφημερίδα σταμάτησε την εκδοσή της ύστερα από το χτύπημα που δόθηκε στον βασικό πυρήνα των συνεργατών, που προδόθηκαν από προβοκάτορες, και την απαγόρευσή της από το εφετείο.
**Πρόκειται για το τηλεγράφημα που στάλθηκε από τους σοσιαλδημοκράτες βουλευτές της ΙΙΙ Δούμας στο Αστάποβο στον Β. Γκ. Τσερτκόφ, στενό φίλο και οπαδό του Α. Ν. Τολστόι. Το τηλεγράφημα έγραφε: «Η σοσιαλδημοκρατική ομάδα της Κρατικής δούμας, εκφράζοντας τα αισθήματα του ρωσικού και όλου του διεθνούς προλεταριάτου, θλίβεται βαθιά για την απώλεια του μεγαλοφυούς καλλιτέχνη, του ανειρήνευτου και ακατανίκητου αγωνιστή ενάντια στην επίσημη εκκλησία, εχθρού της αυθαιρεσίας και του εξανδραποδισμού, του ανθρώπου που ύψωσε τη βροντερή φωνή του ενάντια στη θανατική καταδίκη, του φίλου των καταδιωγμένων».
Άπαντα Λένιν, τόμ. 20, σελ. 39-42.
Από την έκθεση Greece/China/Greece του Βαγγέλη Ρήνα και της Ioanna Lin
Ο Τολστόι με τεράστια δύναμη και ειλικρίνεια μαστίγωνε τις κυρίαρχες τάξεις, ξεσκέπαζε με μεγάλη παραστατικότητα την εσωτερική ψευτιά όλων των θεσμών, που με τη βοήθειά τους κρατιέται η σημερινή κοινωνία: εκκλησία, δικαστήρια, μιλιταρισμός, «νόμιμος» γάμος, αστική έπιστήμη. Η διδασκαλία του όμως ήρθε σε πλήρη αντίθεση με τη ζωή, τη δουλιά και τον αγώνα του νεκροθάφτη του σημερινού συστήματος: του προλεταριάτου. Ποιανού, άποψη αντικαθρέπτιζε η διδασκαλία του Λέοντα Τολστόι; Με το στόμα του μιλούσε όλη η πολυάριθμη μάζα των εκατομμυρίων του ρωσικού λαού, που μισεί πια τους αφέντες της σημερινής ζωής, που δεν έχει φτάσει όμως ακόμη ως το συνειδητό, το συνεπή, μέχρι τέλους, ανειρήνευτο αγώνα ενάντιά τους.
H ιστορία και η έκβαση της μεγάλης ρωσικής επανάστασης έδειξαν πως τέτια ακριβώς ήταν η μάζα εκείνη που βρέθηκε ανάμεσα στο συνειδητό, το σοσιαλιστικό προλεταριάτο και στους αποφασιστικούς υπερασπιστές του παλιού καθεστώτος. Η μάζα αυτή — κυρίως η αγροτιά — έδειξε στη διάρκεια της επανάστασης πόσο μεγάλο είναι το μίσος της για το παλιό, πόσο έντονα αισθάνεται όλο το άχθος του σημερινού καθεστώτος, πόσο μεγάλη είναι μέσα της η αυθόρμητη τάση να λυτρωθεί απ’ αυτά και να βρει καλύτερη ζωή.
Και ταυτόχρονα η μάζα αυτή έδειξε στο διάστημα της επανάστασης πως δεν είναι αρκετά συνειδητή στο μίσος της, δεν είναι συνεπής στον αγώνα της, και στις αναζητήσεις της για καλύτερη ζωή περιορίζεται μέσα σε στενά όρια.
Η μεγάλη λαοθάλασσα που αναταράχτηκε ως τα κατάβαθά της αντικαθρεπτίστηκε στη διδασκαλία του Τολστόι με όλες τις αδυναμίες της και με όλες τις δυνατές πλευρές της.
Η εργατική τάξη της Ρωσίας, μελετώντας τα λογοτεχνικά έργα του Λέοντα Τολστόι, θα μάθει καλύτερα τους εχθρούς της, και όλος ο ρωσικός λαός, βλέποντας με κριτικό μάτι τη διδασκαλία του Τολστόι, οφείλει να καταλάβει ποια ήταν η δική του αδυναμία, που δεν του επέτρεψε να φέρει σε πέρας το έργο της απελευθέρωσής του. Αυτό πρέπει να το καταλάβει για να τραβήξει μπροστά.
Αυτήν ακριβώς την κίνηση προς τα μπρος εμποδίζουν όλοι όσοι ανακηρύσσουν τον Τολστόι «κοινή συνείδηση», «δάσκαλο της ζωής». Αυτό είναι ένα ψέμα που το διαδίδουν συνειδητά οι φιλελεύθεροι, θέλοντας να εκμεταλλευτούν την αντίθετη προς την επανάσταση πλευρά της διδασκαλίας του Τολστόι. Αυτό το ψέμα, ότι ο Τολστόι είναι «δάσκαλος της ζωής», το επαναλαβαίνουν ξοπίσω από τους φιλελευθέρους και μερικοί πρώην σοσιαλδημοκράτες.
Ο ρωσικός λαός θα πετύχει την απελευθέρωση μόνο όταν καταλάβει ότι δεν είναι ο Τολστόι που θα τον διδάξει πώς να κατακτήσει μια καλύτερη ζωή, αλλά το προλεταριάτο, η τάξη εκείνη που ο Τολστόι δεν καταλάβαινε τη σημασία της και που είναι η μόνη ικανή να συντρίψει τον παλιό κόσμο που μισούσε ο Τολστόι.
«Ραμπότσαγια Γκαζέτα», αρ. φυλ. 2, 18 (31) του Αυγούστου 1910
Δημοσιεύεται σύμφωνα με το κείμενο της εφημερίδας «Ραμπότσαγια Γκαζέτα»
Άπαντα Λένιν, τόμ. 20, σελ. 73-74.
Vincent van Gogh – The reaper after millet Date: 1889
Για να υψωθεί το μορφωτικό επίπεδο των νέων από την εργατική τάξη και να προετοιμαστούν αυτοί για τις σπουδές σε ιδρύματα ανώτερης μόρφωσης, η κυβέρνηση οργάνωσε ειδικά τμήματα εργατών στα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Στις 17 του Σεπτέμβρη, 1920 ο Λένιν υπέγραψε το διάταγμα του Συμβουλίου των Επιτροπών του Λαού «Σχετικά με τις πανεπιστημιακές σχολές εργατών», όπου διακηρύττεται ότι βασικός τους σκοπός είναι η προαγωγή ανώτερης μόρφωσης ανάμεσα στις μάζες των εργατών και χωρικών.
Ο Λένιν έδινε μεγάλη προσοχή στις δραστηριότητες αυτών των σχολών για τους εργάτες. Το Φεβρουάριο του 1921, πρότεινε να επιδειχθεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο ζήτημα των τμημάτων των εργατών με σκοπό να βελτιωθούν στο μάξιμουμ οι συνθήκες για τη λειτουργία τους. Αμέσως, μετά υιοθετήθηκε σχετική απόφαση.
Έτσι, βήμα με βήμα, η κυβέρνηση πήρε μέτρα γι να καταστήσει την ανώτερη εκπαίδευση προσιτή στους εργαζόμενους.
Σχετικά με αυτό ο Λένιν έγραφε: « Χωρίς την καθοδήγηση ειδικών στους διάφορους τομείς της γνώσης, της τεχνολογίας και της εμπειρίας, η μετάβαση προς το σοσιαλισμό θα είναι αδύνατη». («Τα άμεσα καθήκοντα της σοβιετικής κυβέρνησης», Άπαντα,τομ.27,σελ.248,αγγ.εκδ.)
Αυτό το πρόβλημα που διατυπώθηκε από το Λένιν-το πρόβλημα της πραγματοποίησης αρμόδιας διεύθυνσης σε όλους τους κλάδους της λαϊκής οικονομίας και σε όλες τις πλευρές της κοινωνικής ζωής-ήταν ένας από τους κύριους αντικειμενικούς σκοπούς της πολιτιστικής ανάπτυξης στη Σοβιετική Ρωσία. Κι αυτό έγινε κατορθωτό από το Κομμουνιστικό Κόμμα και τη σοβιετική κυβέρνηση με την απασχόληση αστών διανοούμενων στη σοσιαλιστική οικοδόμηση, από τη μια μεριά, και με την εξάσκηση στελεχών της νέας διανόησης από την άλλη.
“The center of textile workers in Belgium”, 1938
Η πολιτική του Κομμουνιστικού Κόμματος και της σοβιετικής κυβέρνησης έναντι της διανόησης υπήρξε πάντοτε αντικείμενο επιθέσεων εκ μέρους διάφορων οπορτουνιστικών ομάδων, ιδιαίτερα εκ μέρους των «αριστερών κομμουνιστών». Αυτοί ισχυρίζονταν πως η χρησιμοποίηση αστών ειδικών στην οικονομία της χώρας και στον στρατό ωφελούσε τους εχθρούς στης επανάστασης. Ο Λένιν επέκρινε τέτοιες απόψεις, λέγοντας ότι οι «αριστεροί» δεν αντιλαμβάνονται όλες τις ιδιομορφίες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Πίστευε ότι οι εργαζόμενοι δε θα παραπλανούνταν από «αριστερίστικες» φράσεις. «…Οι εργάτες ξέρουν πολύ καλά», έγραφε ο Λένιν, «πως 99% των οργανωτών και των πρώτης τάξης τεχνικών στις μεγάλες και γιγαντιαίες επιχειρήσεις, στα τραστ και άλλα ιδρύματα ανήκουν στην καπιταλιστική τάξη. Αλλά είναι ακριβώς αυτούς τους ανθρώπους που εμείς , το προλεταριακό κόμμα, πρέπει να διορίσουμε για να «διευθύνουν» το προτσές της εργασίας και την οργάνωση της παραγωγής, γιατί δεν υπάρχουν άλλοι που να έχουν την πρακτική πείρα σε αυτό το ζήτημα»(«Τα αριστερά παιδιαρίσματα και η Μικροαστική νοοτροπία», Άπαντα, τομ.27, σελ.349, αγγ.εκδ.)
Οι αναρχικοί δεν ήταν καλύτεροι από τους «αριστερούς κομμουνιστές» στο ζήτημα των αστών ειδικών. Έτσι ο αναρχικός Γκε υποστήριζε πως οι ειδικοί θα ‘πρεπε να υποχρεωθούν να εργάζονται μόνο υπό την απειλή της εκτέλεσης, ενώ ο Λένιν δήλωσε: «Το να λέμε πως ένα όπλο θα εκτελέσει την εργασία είναι η μεγαλύτερη βλακεία».(Σύνοδος της Πανρωσικής ΚΕΕ, 29 Απριλίου, 1918», Άπαντα,τομ.27,σελ.310)
Η εξάσκηση των νέων στελεχών της νέας σοβιετικής διανόησης ήταν επιτακτικό αίτημα της πολιτιστικής επανάστασης. Η λύση του προβλήματος αυτού εμπεριέχει τεράστιες δυσκολίες τόσο υλικού όσο και πολιτιστικού χαρακτήρα. Και όμως, ήταν απόλυτα αναγκαίο να λυθεί αυτό το πρόβλημα στο πιο σύντομο χρονικό διάστημα.
Άνθρωποι από την εργατική τάξη ή την αγροτιά είχαν στη διάθεσή τους κάθε ευκαιρία να αποκτήσουν ανώτερη μόρφωση. Στις 2 Αυγούστου 1918 ο Λένιν υπόγραψε το διάταγμα του Συμβουλίου των Επιτροπών του Λαού «Εισδοχή στα Ινστιτούτα Ανώτερης Εκπαίδευσης της Ρωσικής Ομοσπονδίας». Σύμφωνα με αυτό το διάταγμα ο καθένας που είχε φτάσει στην ηλικία των 16 ετών θα μπορούσε να εγγραφεί σε οποιοδήποτε ίδρυμα ανώτερης εκπαίδευσης. Την ίδια μέρα ο Λένιν έγραψε το σχέδιο απόφασης του Συμβουλίου των Επιτροπών του Λαού, που ανάθετε στον Επίτροπο του Λαού για την Εκπαίδευση το καθήκον της άμεσης επεξεργασίας μέτρων για την παροχή ευκαιρίας σπουδών σε οποιοδήποτε επιθυμούσε να σπουδάσει. Έγραφε: «Προτεραιότητα πρέπει βέβαια να δοθεί σε εργάτες και φτωχούς χωρικούς στους οποίους πρέπει να γίνουν παραχωρήσεις σε εκτεταμένη κλίμακα».(Λένιν, Άπαντα,τομ.29,σελ.48,αγγ.εκδ.)
Study for Men and Machines I Rosalyn Drexler
Στην προσπάθεια να πειστούν οι αστοί ειδικοί να δουλέψουν για το προλεταριακό κράτος, το Κομμουνιστικό Κόμμα και η σοβιετική κυβέρνηση δεν περιοριζόταν στο να τους επηρεάσουν ηθικά. Η παροχή υλικών κινήτρων ήταν επίσης ουσιώδης. Στα χρόνια των ταλαιπωριών και των στερήσεων, το σοβιετικό κράτος έκανε ότι ήταν δυνατό να ανταποκρίνεται προς αυτές τις ανάγκες. Επανειλημμένα ο Λένιν τόνιζε πως για τους ειδικούς πρέπει να δημιουργηθούν οι καλύτερες συνθήκες ζωής, που ήταν δυνατό κάτω από τις περιστάσεις, χωρίς να λογαριάζονται έξοδα γιατί η πτώση του βιοτικού τους επιπέδου θα είχε εξαιρετικά δυσμενή επίδραση στη δουλειά τους, και θα παραβλαπτόταν έτσι η κοινή υπόθεση. Έγραφε: «Ακόμα και αν πληρώνουμε αρκετά εκατομμύρια το χρόνο σε ημερομίσθια αυτό δε θα ‘ταν πολύ εφόσον μαθαίναμε να δουλεύουμε με τη βοήθεια τους. Δε βλέπουμε άλλο τρόπο για να τα καταφέρουμε ώστε να μην εργάζονται κάτω από το μαστίγιο, και όσο υπάρχουν λίγοι ειδικοί είμαστε υποχρεωμένοι να διατηρούμε ψηλά ημερομίσθια».(«Σύνοδος του Σοβιέτ της Πετρούπολης», Άπαντα,τομ.29,σελ.35,αγγ.εκδ.)
Σημαντικό ρόλο για το κέρδισμα των αστών ειδικών διαδραμάτισαν οι προοδευτικοί διανοούμενοι του παλιού συστήματος, οι οποίοι δέχτηκαν τη σοβιετική εξουσία χωρίς επιφυλάξεις και άρχισαν να δουλεύουν προς όφελος της νέας τάξης. Τέτοιοι διακεκριμένοι Ρώσοι άνθρωποι των γραμμάτων, όπως οι Κ.Α Τιμιριάζεφ, Α.Ν. Μπακ, Κ.Ε Τσιολκόφσκυ, Ν.Ε. Ζουκόφσκι, Ι.Μ. Γκουμκιν, Α.Φ Ιόφφε, Ο.Υ. Σμιτ και Α.Π.Καρπίνσκυ, χαιρέτησαν τη νίκη του επαναστατημένου λαού και με τη δύναμη του κύρους και των χαρισμάτων τους, άσκησαν μεγάλη επίδραση πάνω σε εκείνους τους επιστήμονες, οι οποίοι δεν είχαν ακόμα βρει τη θέση τους στην επανάσταση και εξακολουθούσαν να τηρούν ουδετερότητα.
Ο Λουνατσάρσκυ έγραφε: «Μπορούμε να κατονομάσουμε με ευγνωμοσύνη δεκάδες διασημότητες και να δείξουμε εκατοντάδες ακόμα και χιλιάδες απλών διανοούμενων οι οποίοι αμέσως μετά την επανάσταση, δηλ. μέσα σε μια λίγο πολύ σύντομη χρονική περίοδο και με ανοιχτή καρδιά άρχισαν να δουλεύουν για την προάσπιση της χώρας και του σοσιαλισμού»(Λουνατσάρσκυ, «Σχετικά με τους διανοούμενους» Συλλογή άρθρων, Μόσχα, 1923,σελ.43,ρως.εκδ.).
Ήταν αυτό το τμήμα της διανόησης που σχημάτισε την πρωτοπορία της σοβιετικής επιστήμης βαδίζοντας πάντα στις πρώτες γραμμές των πρωταγωνιστών της πολιτιστικής επανάστασης.
Ο Λένιν τόνιζε πάντοτε τον τεράστιο ρόλο της πρωτοπόρας επιστήμης στη σοσιαλιστική οικοδόμηση. Παρατήρησε ότι η σοβιετική κυβέρνηση δούλευε για να δημιουργήσει το μάξιμουμ ευνοϊκών όρων για την εργασία της έρευνας στη Ρωσία. Αυτό φαίνεται κατά θαυμάσιο τρόπο από τη σταθερή υποστήριξη που έδινε η κυβέρνηση στην Επιτροπή Προαγωγής της Επιστήμης που είχε σαν πρόεδρο τον Α. Μ. Γκόργκι. Ο Λένιν έκανε ότι μπορούσε για να προσφέρει υποφερτούς όρους εργασίας στους επιστήμονες εκείνα τα σκληρά χρόνια. Αυτό καταφαίνεται μεταξύ άλλων από το ψήφισμα που υιοθέτησε το Συμβούλιο των Επιτροπών του Λαού στις 24 Γενάρη, 1921 και το οποίο φέρει την υπογραφή του Λένιν, «Σχετικά με τις συνθήκες που εξασφαλίζουν τις έρευνες του Ακαδημαϊκού Ι.Π. Παυλόφ και των συντρόφων του».(Λένιν, Άπαντα, τομ.32, σελ.69, αγγ.εκδ.) Το Ψήφισμα προνοούσε αυξημένο μερίδιο τροφής για τον ακαδημαϊκό Παυλόφ και τη γυναίκα του, τον εξοπλισμό του εργαστηρίου του Παυλόφ με όσο το δυνατό περισσότερα τεχνικά μέσα και άλλα μέτρα για τη βελτίωση των συνθηκών για την εργασία του.
Σε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με το γερμανό συγγραφέα Λίον Φόιχτβανγκερ είχε προβεί ο Στάλιν το Γενάρη του 1937. Ενδιαφέρουσα, όχι μόνο για τα θέματα που θίγονται, ούτε μόνο για τις απαντήσεις του Στάλιν, αλλά και για την ίδια την “οπτική γωνία” και το σκεπτικό του Φόιχτβανγκερ που τον ωθεί να υποβάλει αυτές τις ερωτήσεις. Γιατί στο Φόιχτβανγκερ βλέπει κανείς κάτι που συναντάμε καθημερινά: έναν καλοπροαίρετο άνθρωπο έναντι της σοβιετικής εξουσίας και του κομμουνισμού, ο οποίος όμως διατηρεί και διατυπώνει τις επιφυλάξεις του.
Φόιχτβανγκερ: Θα σας ζητούσα να ορίσετε περαιτέρω το ρόλο των συγγραφέων. Τους έχετε αποκαλέσει “μηχανικούς των ψυχών”.
Στάλιν: Ο συγγραφέας, αν αφουγκραστεί τις βασικές ανάγκες των πλατιών λαϊκών μαζών σε μια δεδομένη στιγμή, μπορεί να παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στην υπόθεση της ανάπτυξης της κοινωνίας. Συνοψίζει τις γενικές αντιλήψεις και τα ασυνείδητα αισθήματα των πρωτοπόρων στρωμάτων της κοινωνίας, και την ενστικτώδικη δράση των μαζών την κάνει συνειδητή.
Διαμορφώνει την κοινή γνώμη της κάθε εποχής. Βοηθά τις πρωτοπόρες δυνάμεις της κοινωνίας να επιτύχουν τους σκοπούς τους και να στοχεύουν με μεγαλύτερη ακρίβεια. Με δυο λόγια, μπορεί να είναι ένα στοιχείο της κοινωνίας που υπηρετεί καλά αυτήν και τις προχωρημένες φιλοδοξίες αυτής της κοινωνίας. Όμως υπάρχει και μια άλλη ομάδα συγγραφέων, η οποία δεν καταλαβαίνει της νέες τάσεις της εποχής, στα έργα της επιτίθεται σε κάθε τι νέο και με αυτό τον τρόπο υπηρετεί τις αντιδραστικές δυνάμεις της κοινωνίας. Ο ρόλος αυτού του είδους συγγραφέων δεν είναι μικρός, όμως, σε όρους ισοζυγίου της ιστορίας, είναι αρνητικός. Υπάρχει μια τρίτη ομάδα συγγραφέων, η οποία, υπό τη σημαία ενός κακώς εννοούμενου αντικειμενισμού, προσπαθεί να πατήσει σε δύο βάρκες, δεν θέλει να συνταχθεί ούτε με τα πρωτοπόρα στρώματα της κοινωνίας, ούτε με τα αντιδραστικά. Σε αυτή την ομάδα συγγραφέων συνήθως στρέφουν τα πυρά τους και οι δύο πλευρές: και οι προοδευτικές και οι αντιδραστικές δυνάμεις. Συνήθως δεν παίζει μεγάλο ρόλο στην ιστορία της εξέλιξης της κοινωνίας, στην ιστορία της εξέλιξης των λαών, και η ιστορία την ξεχνά τόσο γρήγορα, όσο ξεχνιέται το χιόνι της περσινής χρονιάς.
Φόιχτβανγκερ: Θα ήθελα να σας ζητήσω να εξηγήσετε πώς κατανοείτε εσείς τη διαφορά μεταξύ της αποστολής του επιστημονικού συγγραφέα και του συγγραφέα-καλλιτέχνη, ο οποίος παρουσίαζει τη δική του κοσμοαντίληψη, τον ίδιο του τον εαυτό.
Στάλιν: Οι επιστημονικοί συγγραφείς συνήθως δίνουν ιδέες, αντιλήψεις, ενώ οι μυθιστοριογράφοι συγγραφείς εικόνες, φιγούρες. Είναι πιο συγκεκριμένοι, οι ζωγραφιές απεικονίζουν αυτό που τους ενδιαφέρει. Οι επιστήμονες συγγραφείς γράφουν για πιο “εκλεκτά” ακροατήρια, πιο καταρτισμένους ανθρώπους, ενώ οι καλλιτέχνες για πιο πλατιές μάζες. Θα έλεγα ότι, αυτό που υπάρχει στη δράση τέτοιων λεγόμενων επιστημονικών συγγραφέων είναι ότι υπάρχουν περισσότερα στοιχεία αυστηρού υπολογισμού. Όσο για τους συγγραφείς-καλλιτέχνες- οι άνθρωποι είναι περισσότερο άμεσοι στη δράση τους και ενεργούν με τρόπο λιγότερο αυστηρά υπολογισμένο.
Ο Λίον Φόιχτβανγκερ (07/07/1885-21/12/1958)
Φόιχτβανγκερ: Θα ήθελα να σας ζητήσω να αναπτύξετε τι εννοείτε με τον ορισμό που δίνετε στους διανοούμενους, ως ενδιάμεσο μεταξύ των τάξεων στρώμα, στην εισήγηση για το Σύνταγμα της ΕΣΣΔ(1). Καποιοι πιστεύουν ότι η διανόηση δεν σχετίζεται με καποια τάξη, ότι έχει λιγότερες προκαταλήψεις, περισσότερη ελευθερία κρίσης, όμως λιγότερα δικαιώματα. Με τα λόγια του Γκαίτε- “Να σκέφτεσαι είναι εύκολο. Να δρας είναι δύσκολο”.
Στάλιν: Εγώ επεσήμανα τη σύνηθη μαρξιστική έννοια της διανόησης. Τίποτε το νεότερο, και δεν είπα τάξη- μια κοινωνική ομάδα ανθρώπων η οποία κατέχει μια κάπως μόνιμη, σταθερή θέση στην παραγωγική διαδικασία. Η εργατική τάξη παράγει τα πάντα, χωρίς να κατέχει τα μέσα παραγωγής. Οι καπιταλιστές κατέχουν το κεφάλαιο. Χωρίς αυτούς, υπό το καπιταλιστικό σύστημα, η παραγωγή δεν υπάρχει. Οι μεγαλοκτηματίες κατέχουν τη γη – το σημαντικότερο μέσο παραγωγής. Οι αγρότες κατέχουν μικρό κομμάτι γης, τη νοικιάζουν, όμως κατέχουν στην αγροτική οικονομία μια συγκεκριμένη θέση. Οι διανοούμενοι είναι βοηθητικά στοιχεία, όχι κοινωνική τάξη. Δεν παράγουν κάτι από μόνη τους, δεν κατέχουν μια αυθύπαρκτη θέση στην παραγωγική διαδικασία. Η διανόηση υπάρχει στα εργοστάσια και τις φάμπρικες – υπηρετεί τους καπιταλιστές. Η διανόηση υπάρχει στα μεγάλα κτήματα – υπηρετεί τους μεγαλοκτηματίες. Μόλις οι διανοούμενοι αρχίζουν τα κόλπα – αντικαθίστανται από άλλους. Υπάρχει μια ομάδα διανόησης, η οποία δεν σχετίζεται με την παραγωγή, όπως λογοτέχνες, άνθρωποι της κουλτούρας. Θεωρούν εαυτόν “το άλας της γης”, διοικητές της δύναμης, ότι βρίσκονται υπεράνω των κοινωνικών τάξεων. Όμως από αυτή, τίποτε το σοβαρό δεν μπορεί να αποκτηθεί. Στη Ρωσία τη δεκαετία του 1870, υπήρχε μια ομάδα διανοούμενων, η οποία ήθελε να βιάσει την ιστορία, και παρά το γεγονός ότι οι συνθήκες στη χώρα δεν ήταν ώριμες, προσπαθούσε να βάλει την κοινωνία στην πάλη για τη δημοκρατία (2). Τίποτε δεν προέκυψε από αυτό. Η ομάδα διασπάστηκε – να ποια είναι η ανεξάρτητη δύναμη της διανόησης!
Μια άλλη ομάδα διανόησης ήθελε από τη ρώσικη αγροτική κοινότητα άμεσα να αναπτυχθεί ο σοσιαλισμός, υπερπηδώντας τη φάση της καπιταλιστικής ανάπτυξης (3). Τίποτε δεν προέκυψε από αυτή. Διασπάστηκε. Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν πολλά, και στην ιστορία της Γερμανίας, της Γαλλίας και άλλων χωρών.
Όταν οι διανοούμενοι θέτει εαυτόν ανεξάρτητους στόχους, παρακάμπτοντας τα συμφέροντα της κοινωνίας, προσπαθώντας να παίξουν ανεξάρτητο ρόλο, συντρίβονται. Εκφυλίζονται σε ουτοπιστές. Είναι γνωστό πόσο καυστικός ήταν ο Μαρξ έναντι των ουτοπιστών (4). Πάντοτε, όταν η διανόηση αποπειρώταν να θέσει ανεξάρτητους στόχους, οδηγούταν σε φιάσκο.
Ο ρόλος της διανόησης είναι οι υπηρεσίες, σίγουρα έντιμες, όμως υπηρεσίες. Όσο καλύτερα η διανόηση αναγνωρίζει τα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων και καλύτερα τα υπηρετεί, τόσο μεγαλύτερο ρόλο παίζει. Σε αυτό το πλαίσιο, και σε αυτή τη βάση, ο ρόλος της είναι σοβαρός.
Προκύπτει από αυτό μήπως ότι οι διανοούμενοι πρέπει να έχουν λιγότερα δικαιώματα;
Αυτό συμβαίνει στην καπιταλιστική κοινωνία. Στην καπιταλιστική κοινωνία κοιτούν προς το κεφάλαιο: οποιος έχει το περισσότερο κεφάλαιο, είναι πιο έξυπνος, καλύτερος, έχει περισσότερα δικαιώματα. Οι καπιταλιστές λένε: η διανόηση κάνει φασαρία, όμως δεν έχει κεφάλαιο. Επομένως, οι διανοούμενοι δεν είναι ίσοι. Εμείς έχουμε έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο. Αν στην καπιταλιστική κοινωνία ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα, ψυχή και κεφάλαιο, σε εμάς, ο άνθρωπος αποτελείται από ψυχή, σώμα και ικανότητα για εργασία. Αλλά η ικανότητα για εργασία είναι για όλους: σε εμάς η κατοχή κεφαλαίου δεν δίνει προνόμια, μάλλον ενίοτε προκαλεί τριβές. Επομένως, η διανόηση σε εμάς είναι πλήρως ίση με τους εργάτες και τους αγρότες. Ένας διανοούμενος μπορεί να αναπτύξει τις δυνατότητές του να εργαστεί όπως οι εργάτες και οι αγρότες.
Φόιχτβάνγκερ: Αν κατάλαβα καλά, εσείς πιστεύετε ότι ο συγγραφέας – καλλιτέχνης περισσότερο απευθύνεται στο ένστικτο του αναγνώστη και όχι στο νου του. Όμως τότε, ο συγγραφέας -καλλιτέχνης θα πρέπει να είναι περισσότερο αντιδραστικός, από όσο ο συγγραφέας-επιστήμονας, γιατί το ένστικτο είναι πιο αντιδραστικό από το νου. Όπως γνωρίζουμε, ο Πλάτωνας ήθελε να εξαλείψει τους συγγραφείς από το δικό του ιδανικό κράτος.
Στάλιν: Δεν πρέπει να παίζουμε με τη λέξη “ένστικτο”. Δεν μίλησα μόνο για ένστικτο, αλλά και για τις διαθέσεις, για τις μη συνειδητοποιημένες διαθέσεις των μαζών. Δεν πρόκειται για το ίδιο πράγμα, γιατί το ένστικτο είναι κάτι παραπάνω. Πέραν αυτού, δεν θεωρώ τα ένστικτα απαράλλαχτα, ακίνητα. Αλλάζουν.
Σήμερα, λαϊκές μάζες θέλουν να δώσουν αγώνα ενάντια στους καταπιεστές με θρησκευτική μορφή, υπό τη μορφή θρησκευτικού πολέμου. Τέτοια ήταν η κατάσταση στο 17ο αιώνα, και πιο παλιά στη Γερμανία και τη Γαλλία (5). Έπειτα, μετά από λίγο καιρό, η πάλη ενάντια στους καταπιεστές διεξαγόταν πιο συνειδητά – για παράδειγμα, η Γαλλική Επανάσταση.
Ο Πλάτωνας είχε ψυχολογία ιδιοκτήτη σκλάβων. Οι ιδιοκτήτες σκλάβων είχαν ανάγκη από συγγραφείς, όμως τους μετέτρεπαν σε σκλάβους (πολλοί συγγραφείς είχαν πουληθεί στη σκλαβιά, στην ιστορία υπάρχουν πολλά παραδείγματα), ή τους κυνηγούσαν όταν οι συγγραφείς δεν υπηρετούσαν καλά το σύστημα της δουλείας.
Όσον αφορά τη νέα, σοβιετική κοινωνία, εδώ ο ρόλος του συγγραφέα είναι τεράστιος. Ο συγγραφέας είναι πιο πολύτιμος, καθώς αυθόρμητα, σχεδόν χωρίς να το σκεφτεί, αντανακλά τις νέες διαθέσεις των μαζών. Και αν ρωτήσεις ποιος αντανακλά πιο γρήγορα τις νέες διαθέσεις και τάσεις, μάλλον είναι ο καλλιτέχνης, παρά ο επιστήμονας-ερευνητής. Ο καλλιτέχνης βρίσκεται μέσα στην πηγή, μέσα στο “καζάνι” των νέων διαθέσεων. Μπορεί, επομένως, να βάλει τις διαθέσεις σε νέα κατεύθυνση, ενώ η επιστημονική φιλολογία έρχεται αργότερα. Δεν είναι ξεκάθαρο γιατί ο συγγραφέας-καλλιτέχνης θα πρέπει να είναι συντηρητικός ή αντιδραστικός. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Δεν δικαιολογείται ούτε από την ιστορία. Οι πρώτες απόπειρες επίθεσης στη φεουδαρχική κοινωνά έλαβαν χώρα από καλλιτέχνες: Πρώτα είχαν επιτεθεί στην παλιά κοινωνία ο Βολταίρος κι ο Μολιέρος (6). Αργότερα ήρθαν οι Εγκυκλοπαιδιστές.
Στη Γερμανία ήταν πρώτα οι Χάινε και Μπιορν και μετά ήρθαν οι Μαρξ, Ένγκελς. Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο ρόλος όλων των συγγραφέων είναι αντιδραστικός. Τμήμα των συγγραφέων είναι δυνατό να παίξει αντιδραστικό ρόλο, υπερασπιζόμενο αντιδραστικά αισθήματα.
Ο Μαξίμ Γκόρκι αντανακλούσε ακόμα χαλαρά επαναστατικά αισθήματα και φιλοδοξίες της εργατικής τάξης πολύ πριν αυτά καταλήξουν σε επανάσταση το 1905.
Φόιχτβανγκερ: Σε ποιο βαθμό είναι εφικτή στη σοβιετική λογοτεχνία η κριτική;(7)
Στάλιν: Είναι απαραίτητο να διακρίνουμε την πραγματική κριτική από την κριτική που αποσκοπεί να κάνει προπαγάνδα ενάντια στο σοβιετικό σύστημα.
Έχουμε, για παράδειγμα, μια ομάδα συγγραφέων, οι οποίοι δεν συμφωνούν με την εθνική μας πολιτική, με την ισοτιμία των εθνών (8). Αυτοί θέλουν να επικρίνουν την εθνική μας πολιτική. Μπορεί απλώς να επικρίνει κανείς. Όμως σκοπός τους δεν είναι η κριτική, αλλά η προπαγάνδα ενάντια στην πολιτική μας ισοτιμίας των εθνών. Εμείς δεν μπορούμε να επιτρέπουμε προπαγάνδα που αποσκοπεί να στρέφει το ένα τμήμα του πληθυσμού ενάντια στο άλλο, το ένα έθνος ενάντια στο άλλο. Δεν μπορούμε να το επιτρέπουμε, γιατί σταθερά πρέπει να θυμόμαστε ότι κάποτε οι Ρώσοι ήταν το κυρίαρχο έθνος.
Υπάρχει μια ομάδα συγγραφέων η οποία δεν επιθυμεί εμείς να διεξάγουμε αγώνα ενάντια στα φασιστικά στοιχεία, αφού και τέτοια στοιχεία έχουμε. Η απόδοση δικαιώματος στην προπαγάνδιση του φασισμού και κατά του σοσιαλισμού – δεν έχει νόημα (9).
Αν εξαλείψουμε την απόπειρα προπαγάνδας ενάντια στη Σοβιετική εξουσία, την προπαγάνδιση του φασισμού και του σοβινισμού, ο συγγραφέας σε εμάς θα χαίρει της ευρύτερης ελευθερίας, ευρύτερης από οπουδήποτε αλλού.
Την πραγματική κριτική, η οποία αποκαλύπτει τις αδυναμίες με στόχο το να τις ξεπεράσουμε – την καλωσορίζουμε. Εμείς, οι ίδιοι οι πολιτικοί ηγέτες, έχουμε και παρέχουμε την πλατύτερη δυνατότητα μιας τέτοιας κριτικής στους συγγραφείς (10).
Όμως η κριτική η οποία θέλει να ανατρέψει το σοβιετικό σύστημα, δεν συναντά τη συμπάθειά μας. Έχουμε μια τέτοια αμαρτία.
Φόιχτβανγκερ: Υπάρχει καποια παρεξήγηση. Εγώ δεν θεωρώ ότι ο συγγραφέας πρέπει να είναι αντιδραστικός. Όμως επειδή το ένστικτο μένει πίσω, όπως μένει πίσω και ο νους, έτσι και ο συγγραφέας μπορεί να είναι αντιδραστικός, παρά τη θέλησή του. Όπως ο Γκόρκι, ενίοτε στις φιγούρες των δολοφόνων και των κλεφτών, προκαλεί καποιο αίσθημα συμπάθειας. Και στα έργα μου επίσης, υπάρχει μια αντανάκλαση τέτοιων καθυστερημένων ενστίκτων. Πιθανώς για αυτό να διαβάζονται με ενδιαφέρον. Μου φαίνεται ότι παλιότερα υπήρχαν περισσότερα λογοτεχνικά έργα που επέκριναν την μία ή την άλλη πτυχή της σοβιετικής ζωής. Τι προκαλεί κάτι τέτοιο;
Στάλιν: Τα έργα σας διαβάζονται με ενδιαφέρον και αντιμετωπίζονται καλά στη χώρα μας όχι απλώς επειδή υπάρχουν στοιχεία καθυστερημένα σε αυτά, αλλά γιατί αυτά αληθινά αντανακλούν τη πραγματικότητα. Είτε θέλετε είτε όχι να δώσετε ώθηση στην ανάπτυξη της επανάστασης στη Γερμανία, στην πραγματικότητα, ανεξάρτητα από την επιθυμία σας, συμβαίνει να δίνετε προοπτική στην επανάσταση στη Γερμανία. Διαβάζοντας τα βιβλία σας, ο συγγραφέας λέει στον εαυτό του: “Έτσι στη Γερμανία, δεν επιτρέπεται να ζούμε άλλο”.
Ο Φόιχτβανγκερ με το Μπέρτολτ Μπρεχτ
Η ιδεολογία πάντοτε υστερεί λίγο από την πραγματική ανάπτυξη, συμπεριλαμβανομένης της λογοτεχνίας. Και ο Χέγκελ έλεγε ότι η κουκουβάγια της Αθηνάς πετάει το σούρουπο (11).
Πρώτα υπάρχουν τα γεγονότα και έπειτα αυτά αναπαρίστανται στο κεφάλι. Δεν μπορεί κανείς να συσκοτίσει το ζήτημα της κοσμοαντίληψης του συγγραφέα με το έργο του.
Για παράδειγμα ο Γκόγκολ και οι “Νεκρές Ψυχές” του. Η κοσμοαντίληψη του Γκόγκολ ήταν αναμφίβολα αντιδραστική. Ήταν μυστικιστής. Σαφώς δεν θεωρούσε πως η δουλεία πρέπει να ανατραπεί. Υπάρχουν παρεξηγήσεις ότι ο Γκόγκολ ήθελε να παλέψει ενάντια στη δουλεία. Σε αυτό το θέμα μιλά η αλληλογραφία του, η οποία είναι πλήρης από αντιδραστικές απόψεις. Και όμως, παρά τη θέλησή του, οι “Νεκρές Ψυχές” του Γκόγκολ, η καλλιτεχνική τους αλήθεια, είχαν μια τεράστια επίδραση σε όλη τη γενιά επαναστατών διανοουμένων των δεκαετιών του 1840, 1850, 1860.
Δεν πρέπει να συγχέουμε την κοσμοαντίληψη του συγγραφέα με την επίδρασή του ενός ή του άλλου έργου του στο συγγραφέα. Είχαμε περισσότερα κριτικά έργα στο παρελθόν; Μπορεί. Δεν εχω ασχοληθεί με τη μελέτη της εξέλιξης της ρωσικής λογοτεχνίας κατά τις δύο τελευταίες περιόδους.
Μέχρι το 1933, λίγοι συγγραφείς πίστευαν ότι το αγροτικό ζήτημα θα μπορούσε να επιλυθεί στη βάση της ίδρυσης κολχόζ. Τότε η κριτική ήταν μεγαλύτερη. Τα γεγονότα, όμως, πείθουν. Επιτεύχθηκε ο στόχος της σοβιετικής εξουσίας για την κολλεκτιβοποίηση, η οποία έφερε κοντά την αγροτιά με την εργατική τάξη.
Το πρόβλημα των σχέσεων μεταξύ εργατικής τάξης και αγροτιάς ήταν το πιο σημαντικό και στο οποίο δινόταν η μεγαλύτερη φροντίδα των επαναστατών σε όλες τις χώρες.
Φαινόταν ανεπίλυτο: η αγροτιά αντιδραστικά σχετίζεται με την ιδιωτική ιδιοκτησία, πηγαινει πίσω, ενώ η εργατική τάξη πηγαίνει μπροστά. Αυτή η αντίφαση δεν ήταν λίγες φορές που οδήγησε στην επανάσταση. Έτσι πέθανε η επανάσταση στη Γαλλία, έτσι πέθανε και η επανάσταση στη Γερμανία. Δεν υπήρχε επαφή μεταξύ εργατικής τάξης και αγροτιάς.
Εμείς επιλύσαμε επιτυχώς αυτό το πρόβλημα. Φυσικά, μετά από τέτοιες νίκες υπάρχει λιγότερη βάση για κριτική. Μήπως δεν θα έπρεπε να καταγάγουμε αυτές τις επιτυχίες, ώστε να υπάρχει περισσότερη κριτική; Εμείς πιστεύουμε διαφορετικά. Το πρόβλημα δεν είναι τόσο μεγάλο.
Φόιχτβανγκερ: Είμαι εδώ μόλις 4-5 εβδομάδες (13). Μια από τις πρώτες εντυπώσεις: μερικές μορφές της έκφρασης σεβασμού και αγάπης προς εσάς μου φαίνονται υπερβολικές και “άγευστες”. Δίνετε την εντύπωση ενός ανθρώπου απλού και ταπεινού. Δεν είναι αυτές οι μορφές για εσάς ένα αχρείαστο βάρος;
Στάλιν: Συμφωνώ πλήρως μαζί σας. Είναι δυσάρεστο, όταν υπάρχουν υπερβολικές μεγαλοποιήσεις. Ευρισκόμενοι σε έκσταση, οι άνθρωποι προχωρούν σε ανοησίες. Από τα εκατοντάδες χαιρετιστήρια γράμματα απαντώ σε 1-2, δεν επιτρέπω να τυπωθούν οι υπερβολικά ενθουσιώδεις χαιρετισμοί, μόλις μαθαίνω για αυτούς. Τα 9/10 των χαιρετισμών αυτών – πραγματικά είναι μόνο “άγευστοι”. Και μου δημιουργούν ένα δυσάρεστο συναίσθημα (14).
Δεν θα ήθελα να δικαιολογήσω – να δικαιολογήσω τίποτα, αλλά ανθρώπινα να εξηγήσω από πού τέτοιος αχαλίνωτος θαυμασμός, ο οποίος φτάνει τα όρια του κορεσμού, έχει προκύψει γύρω από το πρόσωπό μου. Πιθανώς στη χώρα μας να ήμαστε σε θέση να λύσουμε ένα πρόβλημα για το οποίο πολλές γενιές πάλεψαν επί αιώνες: μπαμπεφιστές, εβερτιστές, όλες οι ομάδες Γάλλων, Άγγλων, Γερμανών επαναστατών (15). Προφανώς, η επίλυση αυτού του προβλήματος (αγαπήθηκε από τις εργατικές και αγροτικές μάζες): η απελευθέρωση από την εκμετάλλευση προκάλεσε μεγάλο ενθουσιασμό. Πάρα πολλοί άνθρωποι είναι χαρούμενοι που κατάφεραν να απελευθερωθούν από την εκμετάλλευση. Όμως κυριολεκτικά δεν γνωρίζουν τι να κάνουν με αυτή τη χαρά.
Είναι ένα μεγάλο πράγμα η απελευθέρωση από την εκμετάλλευση, και οι μάζες το γιορτάζουν με το δικό τους τρόπο. Όλο αυτό αποδίδεται σε εμένα – κάτι τέτοιο προφανώς δεν ισχύει, τι μπορεί ένας άνθρωπος να κάνει; Σε εμένα βλέπουν μια συλλογική αντίληψη και ρίχνουν γύρω μου μια φωτιά ενθουσιασμού.
Φόιχτβανγκερ: Ως ένα πρόσωπο συμπαθών την ΕΣΣΔ, βλέπω και αισθάνομαι ότι αυτό το αίσθημα αγάπης και σεβασμού προς εσάς είναι πραγματικά πηγαίο και ειλικρινές. Είναι επειδή σας αγαπούν και σας σέβονται τόσο πολύ που εσείς δεν μπορείτε να σταματήσετε με μια λέξη σας αυτές τις μορφές εκδήλωσης ενθουσιασμού, οι οποίες έχουν παραξενέψει καποιους φίλους σας στο εξωτερικό;
Στάλιν: Προσπάθησα καμποσες φορές να κάνω κάτι. Όμως τίποτε δεν επιτυγχάνεται. Τους λες- δεν είναι καλό, μην το κάνετε. Οι άνθρωποι πιστεύουν πως το λέω αυτό από ψεύτικη ταπεινοφροσύνη.
Ήθελαν στα 55α γενέθλιά μου να αρχίσουν τους εορτασμούς. Πέρασα μέσα από την ΚΕ του ΚΚΣΕ(μπ.) την απαγόρευση ενός τέτοιου πράγματος (16). Άρχισαν να στέλνονται παράπονα ότι εγώ ανακατεύομαι στον τρόπο με τον οποίο αυτοί εορτάζουν, εκφράζουν τα αισθήματά τους, και ότι αυτή η υπόθεση δεν με αφορά. Άλλοι είπαν ότι εγώ ξέφυγα. Πώς να απαγορεύσει κανείς τέτοιες εκδηλώσεις ενθουσιασμού; Δια της βίας δεν γίνεται. Υπάρχει ελευθερία έκφρασης της γνώμης. Μπορείς να το ζητήσεις φιλικά (17).
Αυτό είναι μια εκδήλωση της γνωστής έλλειψης κουλτούρας. Με τον καιρό, αυτό θα καταστεί βαρετό. Είναι δύσκολο να σταματήσει κανείς τη χαρά τους. Και θα ήταν λυπηρό να πάρει κανείς αυστηρά μέτρα ενάντια στους εργάτες και τους αγρότες.
Έχουν ήδη μεγάλες νίκες. Προηγουμένως οι τσιφλικάδες και οι καπιταλιστές ήταν ο δημιουργός, οι εργάτες και οι αγρότες δεν θεωρούσαν τετοιους τους ανθρώπους. Τώρα η σκλαβιά των εργατών έχει απομακρυνθεί. Πρόκειται για τεράστια νίκη! Οι τσιφλικάδες και οι καπιταλιστές απομακρύνθηκαν, οι εργάτες και οι αγρότες είναι οι κύριοι της ζωής τους. Εμφορούνται από μεγάλο ενθουσιασμό.
Ο λαός μας ακόμα υστερεί όσον αφορά τη γενική κουλτούρα, για αυτό και η έκφραση ενθουσιασμού λαμβάνει χώρα με τέτοιο τρόπο. Με το νόμο, με την απαγόρευση δεν μπορείς να ξεφύγεις από τέτοια πράγματα. Μπορείς να βρεθείς μόνο σε μια αστεία κατάσταση με κάτι τέτοιο. Και όσον αφορά το γεγονός ότι κάποιους ανθρώπους στο εξωτερικό αυτή η κατάσταση τους λυπεί – δεν μπορείς να κάνεις τίποτα. Η κουλτούρα δεν κατακτάται άμεσα. Εμείς πολλά κάνουμε σε αυτόν τον τομέα: χτίσαμε, για παράδειγμα, μόνο το 1935 και το 1936 στις πόλεις πάνω από δύο χιλιάδες νέα σχολεία (18). Με κάθε μέτρο προσπαθούμε να ανεβάσουμε το επίπεδο κουλτούρας, όμως τα αποτελέσματα θα εμφανιστούν μετά από 5-6 χρόνια. Η άνοδος της κουλτούρας πάει με αργό ρυθμό. Ο ενθουσιασμός μεγαλώνει γρήγορα και με άσχημο τρόπο (19).
Από το σοβιετικό τύπο, ο οποίος ανάδειξε την επίσκεψη του Φόιχτβανγκερ στη Μόσχα
Φόιχτβάνγκερ: Δεν μιλώ για τα αισθήματα αγάπης και σεβασμού από πλευράς εργατικών και αγροτικών μαζών, αλλά για άλλες περιστάσεις. Οι προτομές σας σε διάφορα μέρη- άσχημες, φτωχά κατασκευασμένες. Στην έκθεση του σχεδίου της Μόσχας, όπου ολοι σκέφτονται πρωτίστως για εσάς – γιατί τέτοια άσχημη προτομή (20); Στην έκθεση του Ρεμπράντ, η οποία έγινε με τόσο μεράκι (21), γιατί τέτοια άσχημη προτομή;
Στάλιν: Το ερώτημα είναι φυσιολογικό (22). Εννοούσα προφανώς τις πλατιές μάζες και όχι τους γραφειοκράτες των διαφόρων ιδρυμάτων. Όσον αφορά τους γραφειοκράτες, δεν μπορεί να πει κανείς τίποτα γιατί δεν έχουν γούστο. Φοβούνται πως αν δεν υπάρχει προτομή Στάλιν, καποια εφημερίδα, καποιος προϊστάμενος θα τους επιπλήξει, ή καποιος επισκέπτης θα εκπλαγεί. Αυτό είναι τμήμα του καριερισμού, καποια έκφραση μορφής “αυτοάμυνας” των γραφειοκρατών: προκειμένου να μην θιγούν, χρειάζεται να βάλουν μια προτομή του Στάλιν.
Σε οποιοδήποτε κόμμα κι αν νικήσει, προσκολλώνται σε αυτό ξένα στοιχεία, καριερίστικα. Προσπαθούν να υπερασπιστούν εαυτόν με βάση την αρχή του μιμητισμού – επίδειξη προτομών, συνθηματολογία, στην οποία δεν πιστεύουν. Όσον αφορά τη χαμηλή ποιότητα των προτομών, αυτό δεν γίνεται συνειδητά (ξέρω ότι αυτό συμβαίνει ενίοτε), αλλά λόγω ανικανότητας επιλογής. Είδα, για παράδειγμα, στην διαδήλωση της Πρωτομαγιάς πορτρέτα δικά μου και των συντρόφων μου: μοιάζαμε σε όλα με διαβόλους. Κινούνται οι άνθρωποι με ενθουσιασμό και δεν καταλαβαίνουν ότι τα πορτρέτα δεν είναι κατάλληλα. Δεν μπορείς να εκδώσεις διαταγή να εκτίθενται καλές προτομές – λοιπόν, αυτές να πάνε στο διάολο! Δεν υπάρχει χρόνος να ασχολούμαστε με τέτοια πράγματα, έχουμε άλλα πράγματα και έγνοιες και όχι να βλέπουμε αυτές τις προτομές (23).
Φόιχτβανγκερ: Φοβάμαι ότι η χρήση από εσάς της λέξης “δημοκρατία” – καταλαβαίνω πλήρως το νόημα του νέου σας Συντάγματος και το καλωσορίζω – δεν είναι πλήρως επιτυχής. Στη Δυση επί 150 χρόνια η λέξη “δημοκρατία” νοείται ως η τυπική δημοκρατία. Δεν υπάρχει μήπως παρεξήγηση από τη χρήση από εσάς της λέξης “δημοκρατίας”, στην οποία στο εξωτερικό έδιναν ένα συγκεκριμένο μήνυμα; Όλα καταλήγουν στη λέξη “δημοκρατία”. Δεν θα μπορούσατε να σκεφτείτε άλλη λέξη;
Στάλιν: Δεν έχουμε απλώς δημοκρατία, η οποία να μεταφέρθηκε από τις αστικές χώρες (24). Έχουμε δημοκρατία όχι ως συνήθως – έχουμε έναν επιθετικό προσδιορισμό ως συμπλήρωμά της: έχουμε σοσιαλιστική δημοκρατία. Είναι κάτι διαφορετικό. Χωρίς αυτό το συμπλήρωμα, υπάρχει σύγχυση. Με αυτό το συμπλήρωμα, μπορεί να γίνει κατανοητό. Ωστόσο, δεν θέλουμε να απορρίψουμε τη λέξη δημοκρατία, γιατί είναι γνωστό ότι είμαστε κατά κάποιον τρόπο μαθητές των Ευρωπαίων Δημοκρατών, μαθητές οι οποίοι αποκάλυψαν την ανεπάρκεια και την παραμόρφωση της τυπικής δημοκρατίας και μετασχημάτισαν την τυπική δημοκρατία σε σοσιαλιστική δημοκρατία. Δεν θέλουμε να αποκρύψουμε το ιστορικό αυτό γεγονός.
Επιπρόσθετα, δεν θέλουμε να εγκαταλείψουμε τη λέξη δημοκρατία, αφού ακόμα, τώρα, στον καπιταλιστικό κόσμο ανάβει ο αγώνας των υπολειμμάτων δημοκρατίας ενάντια στο φασισμό. Σε αυτές τις περιστάσεις, δεν θέλουμε να εγκαταλείψουμε τη λέξη δημοκρατία, ενώνουμε το μέτωπο αγώνα μας με το μέτωπο εργατών, αγροτών, διανόησης ενάντια στο φασισμό, για τη δημοκρατία. Διαφυλάσσοντας την έννοια “δημοκρατία”, δίνουμε το χέρι σε αυτούς και τους λέμε ότι μετά τη νίκη επί του φασισμού και την εδραίωση της τυπικής δημοκρατίας, θα πρέπει ακόμα να παλέψουμε για μια ανώτερη μορφή δημοκρατίας, για τη σοσιαλιστική δημοκρατία.
Φόιχτβανγκερ: Ίσως εγώ, ως συγγραφέας, δίνω υπερβολικά περισσότερη σημασία στη λέξη και στους συνδεόμενους με αυτή θεσμούς. Μου φαίνεται ότι η αστική κριτική, η οποία βασίζεται σε μια εσφαλμένη κατανόηση της λέξης δημοκρατία, είναι βλαπτική. Η Σοβιετική Ένωση έχει δημιουργήσει τόσα πολλά νέα πράγματα, γιατί να μη δημιουργήσει εδώ μια νέα λέξη;
Στάλιν: Δεν έχετε δίκιο. Τα θετικά στοιχεία από τη διατήρηση της λέξης δημοκρατία είναι ανώτερα από τα μειονεκτήματα που συσχετίζονται με την αστική κριτική. Δείτε, για παράδειγμα, τα ενιαιομετωπικά κινήματα στη Γαλλία, την Ισπανία. Διάφορα στρώματα έχουν ενωθεί για τη διαφύλαξη των θλιβερών υπολειμμάτων της δημοκρατίας. Το ενιαίο μέτωπο ενάντια στο φασισμό- πρόκειται για μέτωπο αγώνα για τη δημοκρατία (25). Εργάτες, αγρότες, διανόηση, ρωτούν: πώς εσείς, οι σοβιετικοί άνθρωποι, σχετίζεστε με τον αγώνα μας για δημοκρατία, αν είναι αυτός ο αγώνας σωστός; Εμείς λέμε: “Δίκαια, παλεύετε για αυτή τη δημοκρατία, η οποία όμως είναι το χαμηλότερο επίπεδο δημοκρατίας. Σας υποστηρίζουμε δημιουργώντας ένα ανώτερο στάδιο δημοκρατίας – τη σοσιαλιστική δημοκρατία. Εμείς – κληρονόμοι των παλιών δημοκρατών – των Γάλλων επανασταστών, των Γερμανών επαναστατών, κληρονόμοι δεν αφήνουμε τη δημοκρατία στην παλιά θέση της, αλλά την πάμε σε ανώτερα επίπεδα”.
Αναφορικά με τους κριτικούς, χρειάζεται να πούμε ότι η δημοκρατία επινοήθηκε όχι για μικρές ομάδες συγγραφέων, αλλά ιδρύθηκε προκειμένου να δώσει σε μια νέα τάξη, την αστική τάξη, τη δυνατότητα να αγωνιστεί ενάντια στη φεουδαρχία. Όταν η φεουδαρχία ηττήθηκε, η εργατική τάξη ήθελε να χρησιμοποιήσει τη δημοκρατία, ώστε να διεξάγει αγώνα ενάντια στην αστική τάξη. Εδώ η αστική δημοκρατία κατέστη επικίνδυνη. Ήταν καλή για τον αγώνα της αστικής τάξης ενάντια στη φεουδαρχία, έγινε κακή όταν η εργατική τάξη άρχισε να τη χρησιμοποιεί για τον αγώνα της ενάντια στην αστική τάξη.
Η δημοκρατία κατέστη επικίνδυνη, ξεπήδησε από αυτή ο φασισμός. Όχι τυχαία, καποιες ομάδες της αστικής τάξης συμφωνούν με το φασισμό, γιατί προηγουμένως η δημοκρατία ήταν χρήσιμη, ενώ τώρα έγινε επικίνδυνη. Η δημοκρατία δημιουργεί στην εργατική τάξη τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει διάφορα δικαιώματα στον αγώνα της ενάντια στην αστική τάξη.
Αυτή είναι η ουσία της δημοκρατίας, η οποία σχεδιάστηκε όχι για να μπορούν οι λογοτέχνες να βάζουν τα λόγια σε έντυπη μορφή. Αν έτσι βλέπει κανείς τη δημοκρατία, τότε οι εργαζόμενοί μας χαίρουν όλων των δικαιωμάτων που μπορεί κανείς να σκεφτεί. Υπάρχει η ελευθερία του συνέρχεσθαι, του Τύπου, του λόγου, του συνεταιρίζεσθαι κλπ. Αυτό χρειάζεται να το ξεκαθαρίσουμε και στους φίλους μας, οι οποίοι ταλαντεύονται. Προτιμούμε να έχουμε λιγότερους φίλους, αλλά σταθερούς φίλους. Οι πολλοί αλλά ταλαντευόμενοι φίλοι είναι βάρος.
Γνωρίζω τετοιους κριτικούς. Μερικοί από αυτούς ρωτούν: γιατί δεν νομιμοποιούμε την ομάδα ή, όπως λένε, το κόμμα των τροτσκιστών. Λένε: “Νομιμοποιείστε το κόμμα των τροτσκιστών- και τότε θα έχετε δημοκρατία. Δεν το νομιμοποιείτε; Τότε δεν υπάρχει δημοκρατία”. Όμως τι είναι αυτό το κόμμα τροτσκιστών; Όπως αποδείχτηκε – εμείς αυτό το γνωρίζαμε εδώ και καιρό – είναι συλλέκτες πληροφοριών, που μαζί με τους πράκτορες του ιαπωνικού και του γερμανικού φασισμού ανατινάζουν φράχτες, γέφυρες, προκαλούν σιδηροδρομικά ατυχήματα. Σε περίπτωση πολέμου εναντίον μας, αυτοί ετοιμάστηκαν να πάρουν κάθε μέτρο ώστε να οργανώσουν την ήττα μας: να ανατινάξουν εργοστάσια, σιδηροδρόμους, να σκοτώσουν ηγέτες κλπ. Μας καλούν να νομιμοποιήσουμε συλλέκτες πληροφοριών, πράκτορες εχθρικών ξένων κρατών.
Κανένα αστικό κράτος – ούτε η Αμερική, ούτε η Αγγλία, ούτε η Γαλλία – δεν νομιμοποιεί κατασκόπους και συλλέκτες πληροφοριών για λογαριασμών εχθρικών ξένων κρατών.
Γιατί μας καλούν σε κάτι τέτοιο; Εμείς είμαστε ενάντια σε μια τέτοια “δημοκρατία”.
Φόιχτβανγκερ: Ακριβώς γιατί η δημοκρατία στη Δύση ήδη έχει κακοφορμίσει, μυρίζει άσχημα, χρειάζεται ίσως να εγκαταλειφθεί τέτοια λέξη.
Στάλιν: Όμως, όσον αφορά το Λαϊκό Μέτωπο που παλεύει για Δημοκρατία; Και στη Γαλλία, στην Ισπανία – η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου (26) – οι άνθρωποι παλεύουν, αίμα χύνουν, αυτό δεν είναι από αυταπάτη, αλλά για το γεγονός ότι υπήρχε κοινοβούλιο, υπήρχε η ελευθερία να απεργούν, η ελευθερία του Τύπου, της ένωσης για τους εργάτες.
Αν η δημοκρατία δεν ισούται με τα δικαιώματα των λογοτεχνών να μαλλιοτραβιούνται στον Τύπο, αλλά γίνεται κατανοητή ως δημοκρατία για τις μάζες, τότε πρέπει να παλεύουμε για αυτή.
Θέλουμε να διατηρήσουμε το Λαϊκό Μέτωπο με τις μάζες στη Γαλλία και σε άλλες χώρες. Είναι η γέφυρα προς αυτές – η δημοκρατία, δηλαδή, όπως την κατανοούν οι μάζες.
Υπάρχει διαφορά μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας; Θα ήθελαν οι γερμανικές εργατικές μάζες ξανά ένα κοινοβούλιο, ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι, του λόγου και του Τύπου; Σίγουρα. Ο Κασέν στο κοινοβούλιο, ο Τέλμαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, στη Γαλλία μπορούν οι εργάτες να απεργήσουν, στη Γερμανία όχι, κλπ.
Φόιχτβανγκερ: Τώρα υπάρχουν τρεις έννοιες: φασισμός, δημοκρατία, σοσιαλισμός. Μεταξύ σοσιαλισμού και δημοκρατίας υπάρχει διαφορά.
Στάλιν: Δεν βρισκόμαστε σε απομονωμένο νησί. Εμείς, οι ρώσοι μαρξιστές, διδαχτήκαμε το δημοκρατισμό από τους σοσιαλιστές της Δύσης – το Μαρξ, τον Ένγκελς, το Ζωρές, το Γκεσντ, το Μπέμπελ. Αν εμείς δημιουργούσαμε μια νέα λέξη – αυτό θα έδινε περισσότερη τροφή στους κριτικούς: οι ρώσοι, θα έλεγαν, απορρίπτουν τη δημοκρατία.
Φόιχτβανγκερ: Όσον αφορά τη δίκη του Ζηνόβιεφ και των άλλων. Δημοσιεύτηκαν τα πρακτικά (27). Η εισήγηση βασίστηκε κυρίως στις ομολογίες των κατηγορούμενων. Αναμφίβολα, υπάρχουν και άλλα υλικά σχετικά με αυτή τη δίκη. Δεν είναι εφικτή η δημοσίευσή τους επίσης;
Στάλιν: Τι υλικά;
Φόιχτβανγκερ: Τα αποτελέσματα της προδικαστικής έρευνας (28). Ό,τι αποδεικνύει την ενοχή τους πέρα από τις ομολογίες τους.
Στάλιν: Ανάμεσα στους νομικούς, υπάρχουν δύο σχολές. Η μια πιστεύει ότι η ομολογία των κατηγορούμενων – είναι το σημαντικότερο στοιχείο απόδειξης της ενοχής τους. Η σχολή του αγγλοσαξονικού δικαίου πιστεύει ότι τα υλικά στοιχεία – π.χ. ένα μαχαίρι, ένα ρεβόλβερ κλπ – δεν αρκούν για την τεκμηρίωση της ενοχής. Η ομολογία των κατηγορούμενων έχει μεγαλύτερη σημασία.
Υπάρχει και η γερμανική σχολή. Αυτή δίνει προτίμηση στις υλικές ενδείξεις, αλλά και αυτή δίνει σημασία στην ομολογία του κατηγορούμενου. Δεν είναι κατανοητό γιατί κάποιοι άνθρωποι ή λογοτέχνες στο εξωτερικό δεν ικανοποιούνται με την ομολογία των κατηγορουμένων. Ο Κίροφ δολοφονήθηκε – αυτό είναι ένα γεγονός. Οι Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ, Τρότσκι δεν βρίσκονταν στο σημείο της δολοφονίας. Όμως αυτούς υπέδειξαν οι άνθρωποι που διέπραξαν αυτό το έγκλημα, ως τους εγκέφαλους αυτού. Όλοι τους, έμπειροι συνωμότες: Τρότσκι, Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ και άλλοι. Σε τέτοιες περιπτώσεις δεν αφήνουν ντοκουμέντα. Όταν ήρθαν σε αντιπαράσταση με τους δικούς τους ανθρώπους, τότε αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν την ενοχή τους.
Άλλο γεγονός – την προηγούμενη χρονιά υπήρξε η σύγκρουση ενός στρατιωτικού τραίνου στο σταθμό Σούμιχα της Σιβηρίας (29). Το τραίνο πήγαινε στην Άπω Ανατολή. Όπως αναφέρεται στην απόφαση, η σιδηροδρομικός υπάλληλος εσφαλμένα μετέφρασε το σήμα και έστειλε σε λάθος ράγες το τρένο. Με τη σύγκρουση δεκάδες άντρες του Κόκκινου Στρατού σκοτώθηκαν (30). Η σηματωρός – μια νεαρή κοπέλα – δεν αναγνώριζε την ενοχή της, είπε ότι τέτοια οδηγία της δόθηκε. Ο προϊστάμενος του σταθμού, διάφοροι που είχαν βάρδια, συνελήφθησαν, κάποιοι ομολόγησαν την ενοχή τους. Καταδικάστηκαν. Πρόσφατα, συνελήφθησαν σε αυτή την περιοχή καποιοι άνθρωποι – ο Μπογκουσλάβσκι, ο Ντρόμπνις, ο Κνιάζεφ (31). Μερικοί συλληφθέντες της υπόθεσης της σύγκρουσης, όχι όμως ακόμα καταδικασμένοι, υπέδειξαν ότι η σύγκρουση επήλθε κατόπιν υπόδειξης τροτσκιστικής ομάδας. Ο Κνιάζεφ, ο οποίος ήταν τροτσκιστής και αποδείχτηκε κατάσκοπος της Ιαπωνίας, υπέδειξε ότι δεν ήταν ένοχη η σηματωρός. Αυτοί, οι τροτσκιστές, είχαν συμφωνία με ιάπωνες πράκτορες για το πώς να οργανωθεί η καταστροφή. Για να καλυφθεί το έγκλημα, χρησιμοποιήθηκε η υπάλληλος και της δόθηκε διαταγή εσφαλμένα να γυρίσει τη γραμμή. Οι υλικές ενδείξεις ήταν εναντίον της σηματωρού: αυτή είχε γυρίσει τη γραμμή. Οι ενδείξεις όμως από τις ανθρώπους δείχνουν πως ένοχη δεν ήταν αυτή. Δεν έχουμε μόνο τις ομολογίες των κατηγορουμένων. Ωστόσο, δίνουμε στις ομολογίες μεγαλύτερη σημασία. Λένε ότι οι ομολογίες δόθηκαν επειδή υπήρχε υπόσχεση στους κατηγορούμενους να αφεθούν ελεύθεροι. Αυτό είναι ανοησία. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι είναι έμπειροι, καταλαβαίνουν καλά τι συνεπάγεται η αυτοαποκάλυψη αυτή, η ομολογία τέτοιων εγκλημάτων. Σύντομα θα υπάρξει η δίκη του Πιατακόφ και άλλων (32). Θα είστε σε θέση να μάθετε πολλά ενδιαφέροντα αν παραβρεθείτε σε αυτή τη δίκη (33).
Φόιχτβανγκερ: Άρχισα να γράφω ένα έργο για τη ζωή στην Ινδία, στο οποίο αναπαρίσταται πώς ο λόρδος Χάστινγκς ενώθηκε με τον εχθρό, ο οποίος στην πραγματικότητα ήθελε να κάνει ένα πραξικόπημα, αποδίδοντας σε αυτόν όχι αυτό, αλλά εντελώς άλλα εγκλήματα (34).
Οι κριτικοί στο εξωτερικό (όχι εγώ) λένε ότι δεν καταλαβαίνουν την ψυχολογία των κατηγορούμενων, γιατί αυτοί δεν υπερασπίζονται τις απόψεις τους, και ομολογούν.
Στάλιν: Πρώτο ερώτημα: γιατί αυτοί εκτέθηκαν; Χρειάζεται να πούμε ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι – Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ, Τρότσκι, Ράντεκ, Σμιρνόφ και άλλοι – όλοι αυτοί όταν ζούσε ο Λένιν διεξήγαν αγώνα εναντίον του. Τώρα, μετά το θάνατο του Λένιν, αυτοί αυτοαποκαλούνται μπολσεβίκοι – λενινιστές, ενώ πολεμούσαν το Λένιν όσο αυτός ζούσε.
Ο Λένιν ακόμα, στο 10ο συνέδριο του κόμματος το 1921, που πέρασε απόφαση ενάντια στο φραξιονισμό, έλεγε ότι το φραξιονισμό ενάντια στο κόμμα, και ιδιαίτερα αν αυτοί οι άνθρωποι επιμένουν σε αυτά τα λάθη τους, θα πρέπει να τους θεωρούμε ενάντιους στη σοβιετική εξουσία, να τους κατατάσσουμε στο στρατόπεδο της αντεπανάστασης. Στη σοβιετική εξουσία μπορεί κανείς είναι μαζί της, μπορεί να είναι ουδέτερος, όμως αν αρχίζει αγώνα εναντίον της, τότε αυτός αναπόφευκτα καταλήγει στην αντεπανάσταση (35).
Αυτοί οι άνθρωποι πάλεψαν ενάντια στο Λένιν, ενάντια στο κόμμα: Την εποχή της ειρήνης του Μπρεστ, το 1918. Το 1921, στο ζήτημα των συνδικάτων. Μετά το θάνατο του Λένιν το 1924, πάλεψαν ενάντια στο κόμμα. Κορύφωσαν την πάλη ιδιαίτερα το 1927. Το 1927 διεξάγαμε δημοψήφισμα μεταξύ των μελών του κόμματος. Για την πλατφόρμα της ΚΕ του ΠΚΚ(μπ.) ψήφισαν 800.000 μέλη του κόμματος, για την πλατφόρμα του Τρότσκι – 17 χιλιάδες (36). Αυτοί οι άνθρωποι βάθυναν την πάλη, ίδρυσαν το δικό τους κόμμα. Το 1927 προέβησαν σε διαδήλωση ενάντια στη σοβιετική εξουσία, βγήκαν στην εμιγκράτσια, στην παρανομία.
Απέμειναν από αυτούς 8 ή 10 χιλιάδες άνθρωποι. Κατρακύλησαν στις σκάλες. Καποιοι άνθρωποι δεν πιστεύουν ότι ο Τρότσκι και ο Ζηνόβιεφ συνεργάστηκαν με πράκτορες της Γκεστάπο. Όμως υποστηρικτές τους συνελήφθησαν μαζί με πράκτορες της Γκεστάπο. Αυτό είναι γεγονός. Θα ακούσετε ότι ο Τρότσκι έκλεισε συμφωνία με τον Ες για την ανατίναξη γεφυρών, τρένων κλπ όταν ο Χίτλερ θα μας κήρυττε τον πόλεμο. Γιατί ο Τρότσκι δεν μπορεί να γυρίσει χωρίς την ήττα της ΕΣΣΔ σε πόλεμο.
Γιατί αυτοί ομολόγησαν τα εγκλήματά τους; Γιατί έχασαν την πίστη στην ορθότητα των θέσεών τους, είδαν την επιτυχία παντού. Ήθελαν τουλάχιστον πριν το θάνατο ή την καταδίκη να πουν στο λαό την αλήθεια. Τουλάχιστον ένα καλό πράγμα να κάνουν – να βοηθήσουν το λαό να μάθει την αλήθεια. Αυτοί οι άνθρωποι άφησαν τις παλιές τους πεποιθήσεις. Έχουν νέες πεποιθήσεις. Θεωρούν πως δεν είναι εφικτή στη χώρα μας η οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Πως πρόκειται για μια υπόθεση σάπια. Θεωρούν ότι όλη η Ευρώπη θα κατακτηθεί από το φασισμό και πως εμείς οι σοβιετικοί θα σκοτωθούμε. Προκειμένου οι υποστηρικτές του Τρότσκι να μην πεθάνουν μαζί μας, αυτοί πρέπει να κλείσουν συμφωνία με τα ισχυρότερα φασιστικά κράτη, ώστε να σώσουν τα στελέχη τους και την εξουσία τους που θα αποκτήσουν με τη συμφωνία των φασιστικών κρατών. Αναφέρομαι σε αυτό που οι Ράντεκ και Πιατακόφ λένε τώρα ευθέως. Θεωρούσαν τα ισχυρότερα φασιστικά κράτη τη Γερμανία και την Ιαπωνία. Διαπραγματεύτηκαν με τον Ες (37) στο Βερολίνο και με Ιάπωνες εκπροσώπους στο Βερολίνο. Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η εξουσία η οποία θα αποκτήσουν ως αποτέλεσμα της ήττας της ΕΣΣΔ στον πόλεμο πρέπει να κάνει παραχωρήσεις στον καπιταλισμό· στη Γερμανία να παραχωρηθεί το έδαφος της Ουκρανίας ή τμήμα της, στην Ιαπωνία η Άπω Ανατολή ή τμήμα της, να ανοίξει πλατιά η πρόσβαση στο γερμανικό κεφάλαιο στο ευρωπαϊκό τμήμα της ΕΣΣΔ, στο ιαπωνικό κεφάλαιο στο ασιατικό τμήμα, να υπάρξουν εκχωρήσεις· να διαλυθεί το μεγαλύτερο τμήμα των κολχόζ και να δοθεί ώθηση στην “ιδιωτική πρωτοβουλία”, όπως λένε· να περιοριστεί η σφαίρα δράσης της κρατικής βιομηχανίας. Τμήμα της να δοθεί ως εκχωρήσεις. Ιδού οι προϋποθέσεις της συμφωνίας, αφηγούνται αυτοί. Τέτοια απομάκρυνση από το σοσιαλισμό, αυτοί τη “δικαιολογούν” ισχυριζόμενοι ότι ο φασισμός, λένε, θα κερδίσει σε κάθε περίπτωση, και αυτές οι “παραχωρήσεις” πρέπει να διαφυλάξουν το μέγιστο που μπορεί να παραμείνει. Με αυτές τις “αντιλήψεις” προσπαθούν να δικαιολογήσουν τα πεπραγμένα τους. Ηλίθια αντίληψη. Αυτή η “αντίληψή” τους ήταν αποτέλεσμα έμπνευσης από τον πανικό απέναντι στο φασισμό.
Τώρα, που έχουν σκεφτεί τα πάντα, βλέπουν όλα αυτά ως ένα λάθος και θέλουν πριν την καταδίκη, να μιλήσουν, να αποκαλύψουν.
Ο Φόιχτβανγκερ κλεισμένος σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη νότια Γαλλία τον Ιούνη του 1940
Φόιχτβανγκερ: Αν έχουν τέτοια ηλίθια αντίληψη, δεν θεωρείτε ότι θα έπρεπε να κλειστούν στο ψυχιατρείο παρά στο σκαμνί του κατηγορούμενου;
Στάλιν: Όχι. Υπάρχουν όχι λίγοι άνθρωποι, οι οποίοι λένε ότι ο φασισμός θα πάρει τα πάντα. Χρειάζεται να πάμε ενάντια σε αυτούς τους ανθρώπους. Αυτοί πάντοτε ήταν κινδυνολόγοι. Αυτοί φοβούνται τους πάντες: όταν εμείς πήραμε την εξουσία τον Οκτώβρη, την εποχή του Μπρέστ, όταν εμείς αρχίσαμε την κολεκτιβοποίηση.. Τώρα φοβούνται το φασισμό.
Ο φασισμός είναι μια ανοησία, ένα προσωρινό φαινόμενο. Αυτοί βρίσκονται σε πανικό και για αυτό δημιουργούν μια τέτοια “αντίληψη”. Είναι υπέρ της ήττας της ΕΣΣΔ στον πόλεμο ενάντια στο Χίτλερ και τους Ιάπωνες. Να γιατί, ως υποστηρικτές της ήττας της ΕΣΣΔ, αυτοί κέρδισαν την προσοχή των χιτλερικών και των Ιαπώνων, στους οποίους έστειλαν πληροφορίες για κάθε ανατίναξη, για κάθε ενέργεια σαμποτάζ.
Φόιχτβανγκερ: Επιστρέφοντας στην προηγούμενη δίκη, θα ήθελα να πω ότι αρκετοί εκπλήσσονται γιατί όχι 1,2,3,4 κατηγορούμενοι, αλλά όλοι ομολόγησαν την ενοχή τους.
Στάλιν: Πώς έγινε αυτό πραγματικά; Κατηγόρησαν το Ζηνόβιεφ. Αυτός αρνήθηκε. Υπήρξε αντιπαράσταση και καταδικάστηκε από τους ακόλουθούς του. Ένας, άλλοι, τρίτοι, τον καταδίκασαν. Τότε αυτός, στο τέλος, υποχρεώθηκε να ομολογήσει, έχοντας αποκαλυφθεί στην κατ’αντιπαράσταση εξέταση με τους υποστηρικτές του.
Φόιχτβανγκερ: Εγώ ο ίδιος είμαι σίγουρος ότι αυτοί πραγματικά ήθελαν να κάνουν πραξικόπημα. Όμως εδώ αποκάλυψαν πάρα πολλά. Θα ήταν πειστικότερο, αν αποκάλυπταν λιγότερα.
Στάλιν: Δεν ήταν ακριβώς κοινοί εγκληματίες. Τους απέμεινε κάτι από συνείδηση. Πάρτε για παράδειγμα το Ράντεκ. Εμείς τον πιστέψαμε (38). Τον είχαν υποδείξει εδώ και καιρό οι Ζινόβιεφ και Κάμενεφ. Όμως εμείς δεν τον αγγίξαμε. Δεν είχαμε άλλα στοιχεία, και όσον αφορά τον Κάμενεφ και το Ζινόβιεφ, αυτοί θα μπορούσαν να σκεφτούν συνειδητά να υποδεικνύουν ανθρώπους. Ωστόσο, μετά από καποιο διάστημα, νέοι άνθρωποι, καμια εικοσαριά απλοί άνθρωποι, μέρος των συλληφθέντων, μερικοί από αυτούς κατέθεσαν και ξεκαθαρίστηκε η εικόνα της ενοχής του Ράντεκ. Έπρεπε να συλληφθεί. Στην αρχή επίμονα αρνιόταν τα πάντα, έγραψε αρκετές επιστολές, ισχυριζόμενος ότι ήταν καθαρός. Ένα μήνα πριν, είχε γράψει μακροσκελή επιστολή, πάλι επιχειρηματολογώντας την αθωότητά του. Όμως αυτή η επιστολή, ήταν εμφανώς μη πειστική, και μια μέρα αργότερα αναγνώρισε τα εγκλήματά του και περιέγραψε πολλά από όσα εμείς δεν γνωρίζαμε. Όταν ρωτάς γιατί ομολογούν, γενικά απαντούν: “κουραστήκαμε από όλο αυτό, δεν απέμεινε πίστη στο δίκαιο της υπόθεσης, είναι αδύνατο να πας ενάντια στο λαό – σε αυτό τον ωκεανό. Θέλουμε πριν το θάνατο να βοηθήσουμε να γίνει γνωστή η αλήθεια, ώστε εμείς να μην είμαστε τόσο καταραμένοι όσο ο Ιούδας”.Δεν πρόκειται για συνηθισμένους εγκληματίες, ούτε για κλέφτες, τους απέμεινε κάτι από συνείδηση.Αφότου ο Ιούδας διέπραξε την προδοσία, κρεμάστηκε.
Φόιχτβανκερ: Τα περί Ιούδα είναι ένας θρύλος.
Στάλιν: Δεν είναι απλώς ένας θρύλος. Στο θρύλο αυτό ο εβραϊκός λαός έβαλε όλη τη μεγάλη του λαϊκή σοφία.
Το κείμενο μεταφράστηκε από τα ρωσικά (ελπίζουμε σύντομα το επίπεδο της γνώσης της ρωσικής να επιτρέψει καλύτερη μετάφραση. Παρατηρήσεις δεκτές).
Πηγή:Ρωσικά Κρατικά Αρχεία Κοινωνικοπολιτικής Ιστορίας (РГАСПИ). Ф. 558. Оп. 11. Д. 820. Л. 3–22. Δακτυλογραφημένο Κείμενο. Υπάρχει στο ηλεκτρονικό αρχείο του Αλεξάντρ Γιάκοβλεφ. Για τη συζήτηση αυτή μιλά και ο Φόιχτβανγκερ στο βιβλίο του “Μόσχα 1937”
Ενώ καθοριζόταν η γενική θέση του προλεταριακού κράτους σε σχέση με τους αστούς διανοούμενους, ήταν ανάγκη να γίνει σαφής η δυνατότητα χρησιμοποίησης αστών ειδικών, να διαγραφούν οι πρακτικοί τρόποι για τη λύση αυτού του προβλήματος και να γίνει επεξεργασία συγκεκριμένων μεθόδων επηρεασμού των αστών διανοούμενων. Αυτό το πρόβλημα ήταν εξαιρετικά δύσκολο εφόσον οι περισσότεροι από τους αστούς ειδικούς που αναπτύχθηκαν στην παλιά κοινωνία, αρνήθηκαν να συνεργαστούν με την προλεταριακή κυβέρνηση, μένοντας μακριά και σε πολλές περιπτώσεις, επιδεικνύοντας εχθρότητα. Επιπλέον, οι δυσκολίες γίνονταν πιο σοβαρές με την έλλειψη πείρας σχετικά με αυτό το ζήτημα. Πρέπει να σημειωθεί πως οι αστικές επαναστάσεις δεν αντιμετώπιζαν το πρόβλημα να κερδίσουν με το μέρος τους διανοούμενους. Όπως είναι γνωστό, της αστικής επανάστασης προηγήθηκε μια ολόκληρη ιστορική περίοδος βαθμιαίας εξέλιξης νέων κοινωνικών σχέσεων μέσα στη παλιά φεουδαρχική κοινωνία και μια ταυτόχρονη ανάπτυξη της διανόησης πάνω στη βάση της νέας καπιταλιστικής οικονομίας, μιας διανόησης στενά συνδεδεμένης με την αστική τάξη. Είναι φυσικό, όταν η αστική τάξη ανέρχεται στην εξουσία οι διανοούμενοι να παραμένουν στην υπηρεσία αυτής της τάξης.
Η σοσιαλιστική επανάσταση, επειδή εκμηδενίζει την τάξη των εκμεταλλευτών αποσπά τους αστούς ειδικούς από τις συνήθειες των εγκαθιδρυμένων παραδόσεων και αντιλήψεων. Αυτό εξηγεί τον τρόπο, την ανησυχία και τη νευρικότητα με την οποία οι διανοούμενοι αντιμετώπισαν την Οκτωβριανή Επανάσταση. Κι ήταν αυτή η διανόηση, την εμποτισμένη με τη δυσπιστία έναντι της νέας τάξης, που το προλεταριάτο είχε να κερδίσει με το μέρος του και να τη θέσει στην υπηρεσία του. Αλλιώτικα ήταν αδύνατο να κτίσει μια νέα ζωή.
The Engineer – Janos Mattis-Teutsch
Κι εδώ επίσης το έργο της διαφώτισης και της πειθούς ήταν πρωταρχικής σημασίας. Ο Λένιν είπε πως ήταν αδύνατο να κάνει κανείς ένα ολόκληρο τμήμα του πληθυσμού να εργάζεται κάτω από το μαστίγιο. Εξηγούσε πως οι αστοί διανοούμενοι πρέπει να κατακτηθούν, να αναμορφωθούν, να αφομοιωθούν και να επανεκπαιδευτούν.
Βέβαια η προλεταριακή κυβέρνηση υπήρξε σκληρή για τους κακόβουλούς σαμποτέρ, ενώ στις περιπτώσεις παρεξηγήσεων και έλλειψης εμπιστοσύνης εκ μέρους των διανοούμενων, οι οποίοι τηρούσαν ουδετερότητα, αγωνιζόταν επίμονα να τους κερδίσει. «Αλλά είναι τρέλα να φαντάζεται κανείς», έγραφε ο Λένιν, «πως μπορούμε να λύσουμε το πρόβλημα της οργάνωσης μιας νέας επιστήμης και τεχνολογίας για την ανάπτυξη της κομμουνιστικής κοινωνίας μόνο με τη βία».(Τα επιτεύγματα και οι δυσκολίες της σοβιετικής κυβέρνησης», Άπαντα, τομ.29,σελ.72,αγγ.εκδ.)
Ο Λένιν θεωρούσε πολύ σημαντικό να κάνει τους αστούς ειδικούς να αντιληφθούν στην πορεία των γεγονότων, την ανάγκη συνεργασίας με την εργατική τάξη. Ήταν ανάγκη να μπολιαστούν με το δημιουργικό πνεύμα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και να εμπνέονται από ενθουσιασμό στην εκτέλεση της εργασίας τους. Στην περίπτωση αυτή δεν ήταν αρκετή η συνηθισμένη γραπτή προπαγάνδα. Στο άρθρο του «Ολοκληρωμένο οικονομικό πρόγραμμα» (Λένιν, Άπαντα,τομ.32,σελ.144,αγγ.εκδ.), ο Λένιν τονίζει ότι ο δρόμος του μηχανικού προς τον κομμουνισμό θα είναι διάφορος από το δρόμο του παράνομου προπαγανδιστή και του συγγραφέα, ότι αυτός θα είχε σαν οδηγό την μαρτυρία της δικής του επιστήμης, το ίδιο και ο αγρονόμος, ο ειδικός για τη δασονομία κλπ.
Benito Quinquela Martín, Elevadores a pleno sol
Για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού χρειάζεται να λυθούν προβλήματα κατά πολύ σοβαρότερα, πιο πολύπλοκα και πιο πολύπλευρα από εκείνα που αντιμετωπίστηκαν πριν. Επίσης ο ρόλος της επιστημονικής και τεχνικής γνώσης αυξάνεται κατά πολύ κάτω από το σοσιαλισμό-ένα σύστημα που πρέπει να οικοδομηθεί πάνω στη βάση μιας καλά ανεπτυγμένης βαριάς βιομηχανίας και εξηλεκτρισμού όλων των τομέων της εθνικής οικονομίας. Η επίτευξη αυτών των αντικειμενικών σκοπών είναι ακατανόητη χωρίς τις κατάλληλες αποφάσεις, χωρίς ειδική γνώση, σύγχρονη επιστήμη με άλλα λόγια, χωρίς οι εργάτες διανόησης να κατέχουν αυτή τη γνώση και πείρα. Ο Λένιν είπε: « Ο καπιταλισμός παρέχει κουλτούρα μονάχα για τη μειονότητα. Πρέπει με αυτή την κουλτούρα να οικοδομήσουμε σοσιαλισμό, δεν έχουμε άλλα υλικά».(Τα επιτεύγματα και οι δυσκολίες της σοβιετικής κυβέρνησης», Άπαντα, τομ.29, σελ.70, αγγ.εκδ.)
Το Πρόγραμμα του Κόμματος που εγκρίθηκε το 1919 περιείχε ένα κεφάλαιο για τους αστούς ειδικούς. Μιλώντας στο 8ο Συνέδριο του ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος ο Λένιν είπε: «Είναι πολύ σημαντικό ζήτημα της περιόδου μετάβασης από τον καπιταλισμό στο κομμουνισμό»(Λένιν, Άπαντα, τομ.29, σελ.178, αγγ.εκδ.)
Το πρόβλημα της χρησιμοποίησης αστών ειδικών ήταν ιδιαίτερα οξύ για τη σοβιετική Ρωσία εξαιτίας ορισμένων ιστορικών συνθηκών. Πραγματικά συνέβη ώστε η επανάσταση να γίνει σε μια από τις πιο καθυστερημένες χώρες του ιμπεριαλιστικού συστήματος-μια χώρα ουσιαστικά αγροτική με καθυστερημένη γεωργία και σχετικά χαμηλό επίπεδο βιομηχανικής παραγωγής, μια χώρα όπου η καταπληκτική πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν αναλφάβητοι. Πάνω σε αυτό το σημείο ο Λένιν τονίζει το γεγονός πως για το σοβιετικό σύστημα η πολιτιστική επανάσταση «παρουσιάζει τεράστιες δυσκολίες καθαρώς πολιτιστικού (γιατί είμαστε αναλφάβητοι) και υλικού χαρακτήρα (για να καλλιεργηθούμε πρέπει να πραγματοποιήσουμε κάποια ανάπτυξη των υλικών μέσων παραγωγής, πρέπει να έχουμε κάποια υλική βάση».(Για το συνεταιρισμό, Άπαντα,το.33,σελ.475,αγγ.εκδ.) Κατά συνέπεια το προλεταριακό κράτος έπρεπε να λύσει οικονομικά, τεχνικά και πολιτιστικά προβλήματα που είχαν κιόλας λυθεί στις προοδευμένες καπιταλιστικές χώρες και να επωφεληθεί στο πιο σύντομο χρονικό διάστημα από τα τελευταία επιτεύγματα αυτών των χωρών. Ωστόσο, αυτό δε θα μπορούσε να γίνει χωρίς τη βοήθεια των παλιών ειδικών.
Η χρησιμοποίηση αστών ειδικών κάτω από τη προλεταριακή εξουσία είναι ένα μεγάλο μεθοδολογικό πρόβλημα της σοσιαλιστικής ανάπτυξης σαν συνόλου, και θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε τη λύση του σαν λύση των ιδιαίτερων προβλημάτων της στρατιωτικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής του σοβιετικού κράτους. Ο Λένιν έγραφε: «Αλλά το ζήτημα των ειδικών πρέπει να συζητηθεί σε πιο πλατιά κλίμακα. Πρέπει να τους χρησιμοποιήσουμε σε όλους οργανωτικούς τομείς, όπου εμείς, που δεν έχουμε την πείρα και την επιστημονική εξάσκηση των παλιών αστικών ειδικών, δεν μπορούμε κατά φυσικό λόγο να ανταποκριθούμε στα καθήκοντά μας» («Σύνοδος του σοβιέτ της Πετρούπολης», Άπαντα, τομ.29,σελ.24,αγγ.εκδ.)
mauroflight 