Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΣΤΟΝ ΠΛΑΝΗΤΗ ΤΩΝ ΣΟΒΙΕΤ

Εισήγηση του Μανώλη Ασημιάδη στην ΑΛΕΦ. Οι απόψεις αφορούν τον ίδιο

Γενικά

 

Τα πρώτα δείγματα φανταστικής γραφής στο χώρο της λογοτεχνίας είναι δύσκολο να προσδιοριστούν χρονικά. Στο είδος αυτό, μπορούν να ενταχθούν εν μέρει, τόσο το Βαβυλωνιακό «Έπος του Γιλγαμές», όσο και η Ομηρική «Οδύσσεια». Σημαντικός, ακόμα, συγγραφέας στο χώρο του φανταστικού, θεωρείται και ο μεγάλος σοφιστής και συγγραφέας του 2^ου μ.Χ. αιώνα Λουκιανός, από τα Σαμόσατα της Συρίας, του οποίου τα διηγήματα Ικαρομέννιπος και Αληθής Ιστορία, αναφέρονται σε ταξίδια σε άλλους κόσμους με φανταστικούς κατοίκους. Το είδος αυτό απολαμβάνει μεγάλη απήχηση από τα τέλη του 19^ου αιώνα. Σημαντικοί συγγραφείς όπως ο Ιούλιος Βερν και ο Χέρμπερτ Τζορτζ Ουέλς, έγιναν ιδιαίτερα αγαπητοί στο ευρύ κοινό. Ιδιαίτερα ο δεύτερος, ευθύνεται κατά κύριο λόγο για τη χρησιμοποίηση του όρου «επιστημονική φαντασία», που δηλώνει τη χρήση φανταστικών μελλοντικών επιστημονικών επιτευγμάτων, μελλοντικών κόσμων, εξωγήινων όντων, και άλλων συναφών ευρημάτων, στο γραπτό έργο.  Ο δυτικός κόσμος και ιδιαίτερα οι Η.Π.Α. αγκαλιάζουν αυτό το είδος, το οποίο θα δώσει τροφή για την παραγωγή ανάλογων ταινιών. Η αλήθεια, βέβαια, είναι ότι αυτός ο τύπος μυθιστορημάτων θεωρείτο χαμηλού επιπέδου, και λίγοι ήταν οι συγγραφείς που ξεχώριζαν για το βαθύ πνεύμα και την ευρηματικότητά τους. Η μεγάλη πλειοψηφία των έργων αυτών στην Αμερική, δημοσιευόταν σε φτηνά περιοδικά μαζικής κατανάλωσης, από εκεί και ο όρος «pulp fiction», δηλαδή «φαντασία του πολτού» – όπου πολτός, το φτηνό χαρτί που χρησιμοποιούταν στα κείμενα αυτά.

 

 

 

Οι απαρχές

 

Η ρωσική επιστημονική φαντασία έχει τις ρίζες της στα γραπτά του μεγάλου πρωτοπόρου της διαστημικής και πυραυλικής τεχνολογίας, Κονσταντίν Τσιολκόφσκυ (1857-1935). Οι μελέτες του για τους πυραύλους πολλαπλών βαθμίδων και τις αεριωθούμενες μηχανές, αποτέλεσαν τη βάση για τη σοβιετική διαστημική εποχή. Βιβλία του για την εξερεύνηση του διαστήματος, θεωρούνται τα πρώτα ψήγματα στον τομέα της ρωσικής επιστημονικής φαντασίας. Από τις εργασίες του (πάνω από 400) στον τομέα της αεροδιαστημικής, λίγες είναι γνωστές καθώς η αξία τους είναι αμφισβητούμενη. Από τις πιο γνωστές εμπνεύσεις του είναι η θεωρία του διαστημικού ανελκυστήρα. Παρόλο που η πρακτικότητα των περισσότερων θεωριών του αμφισβητείται, έχει εμπνεύσει πολυάριθμους μηχανικούς, με επιφανέστερους τους Σεργκέι Κορολιόβ και Βαλεντίν Γκλούσκο, των σοβιετικών διαστημικών προγραμμάτων. Ακόμα, κατά την κατάληψη της γερμανικής πόλης και ναυστάθμου Πενεμούντε από τους Σοβιετικούς, ρωσική ερευνητική ομάδα ανακάλυψε γερμανική μετάφραση έργου του, όπου σε κάθε σελίδα υπήρχαν σημειώσεις και σχόλια από τον μεγάλο Γερμανό επιστήμονα της πυραυλικής Βέρνερ φον Μπράουν. Ο Τσιολκόφσκι πέθανε λίγους μήνες πριν την πρεμιέρα της – πρωτοποριακής για την εποχή, ως προς την τεχνική και τα ειδικά εφέ – κιν/φικής ταινίας «Κοσμικό ταξίδι» του  1936, της οποίας υπήρξε συνσεναριογράφος.

 

 

Το πρώτο όμως «καθαρό» έργο αυτού του είδους, ανήκει σε έναν άλλο μεγάλο Ρώσο επιστήμονα, τον Αλεξάντρ  Μπογκντάνοφ (1873-1928). Επρόκειτο για μια πληθωρική προσωπικότητα: Πρωτοπόρος ιατρός στον τομέα της αιματολογίας (στον ίδιο οφείλεται η τεχνική της μετάγγισης αίματος), ένθερμος επαναστάτης (άλλοτε παραλληλισμένος και άλλοτε σε αντίθεση με το Λένιν), συγγραφέας πολλών πολιτικών και οικονομολογικών πραγματειών και, τέλος, συγγραφέας του περίφημου φανταστικού βιβλίου «Ο κόκκινος πλανήτης» (1908). Πρόκειται για μια ουτοπία που διαδραματίζεται στον Άρη, όπου η επικράτηση του κομουνισμού έχει μετατρέψει την εκεί κοινωνία σε παράδεισο. Κανείς παράδεισος όμως δεν είναι τέλειος, έτσι, οι Αρειανοί σοφοί αποφασίζουν να καταστρέψουν τη γη καθώς διαπιστώνουν ότι η φύση του ανθρώπου είναι τέτοια ώστε είναι αδύνατον να ξεφύγει από την κατάρα της βίας και του αλληλοσπαραγμού. Ευτυχώς, το σημαντικό αυτό έργο, μεταφράστηκε στα ελληνικά, έστω και μόλις πριν λίγα χρόνια. Δυστυχώς, δεν συμβαίνει το ίδιο με τη συνέχειά του, «Ο μηχανικός Μένι», που έγραψε τέσσερα χρόνια αργότερα. Ο Μπογκντάνοφ, πιστός στις αρχές και τις θεωρίες του πέθανε το 1928, σε πειραματική μετάγγιση αίματος στην οποία συμμετείχε κι ο ίδιος, ανταλλάσοντας αίμα με έναν ασθενή του που έπασχε από ελονοσία. Ο ασθενής του πάντως επέζησε.

 

 

 

Δυο σημαντικοί συγγραφείς του μεσοπολέμου.

 

Στα επόμενα χρόνια, της επικράτησης του κομουνισμού, δυο σημαντικές μορφές της ρωσικής λογοτεχνίας έρχονται να παραδώσουν σημαντικά έργα επιστημονικής φαντασίας. Ο Αλεξέι Τολστόι (1882-1945) – που δεν έχει σχέση με τον συγγραφέα του «Πόλεμος και ειρήνη» – ήταν Ρώσος ευγενής που εγκατέλειψε τη Ρωσία κατά την επανάσταση του 1917. Επέστρεψε το 1922 και έμεινε στη Σοβιετική Ένωση, αφού παραιτήθηκε από τον τίτλο του κόμη που κατείχε πριν. Παρόλ’ αυτά του έμεινε το παρωνύμιο «σύντροφος κόμης» σε ανάμνηση της ευγενικής του καταγωγής. Το ευρύ του έργο, περιλαμβάνει ιστορικά μυθιστορήματα, παιδικά βιβλία, έπη για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού και τρία, πολύ σημαντικά, μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας. Πρόκειται για την «Αελίτα» (1922), την «Επανάσταση των μηχανών» (1924) και «Το υπερβολοειδές του μηχανικού Γκάριν» (1926). Η υψηλής καλλιτεχνικής αξίας κινηματογραφική ταινία του Γιάκοφ Προταζάνωφ «Αελίτα» (1925), αποτελεί την πρώτη σοβιετική ταινία επιστημονικής φαντασίας (προηγείται μάλιστα 2 έτη από τη «Μητρόπολη» του Γερμανού Φριτς Λανγκ). Το έργο πραγματεύεται το ταξίδι ενός μηχανικού στον Άρη, τον έρωτα του με την βασίλισσα του πλανήτη, και το δίλημμά του μεταξύ του αισθήματός του για τη γυναίκα, και της συμπαράταξης με την προλεταριακή επανάσταση (!) που ξεσπά εναντίον της στον πλανήτη, κατά την παραμονή του εκεί. Αελίτα ονομάζεται επίσης το μεγαλύτερο βραβείο για έργα ε.φ. στη Ρωσία. Δυστυχώς, κανένα από τα έργα του αυτά δεν έχει μεταφραστεί στα Ελληνικά.

 

 

Ο έτερος της ίδιας περιόδου συγγραφέας του φανταστικού, είναι ο Αλεξάντρ Μπελιάεφ (1884-1942). Σπούδασε νομικά, και εργάστηκε σαν δημοσιογράφος και αστυνομικός επιθεωρητής  Από το 1923 εργαζόταν ως σύμβουλος στην επιτροπή μορφωτικών υποθέσεων της Ε.Σ.Σ.Δ. Ο Μπελιάεφ, αντίθετα με τον Τολστόι, είναι «καθαρόαιμος» συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας (θεωρείται μάλιστα στην πατρίδα του ο Ρώσος Ιούλιος Βερν, αν και φαίνεται να εμπνέεται περισσότερο από τον Γουέλς). Έχει γράψει περισσότερα από 50 μυθιστορήματα και διηγήματα αυτού του τύπου, και πολλά από αυτά έχουν γίνει κινηματογραφικές ταινίες. Μερικά από τα σημαντικότερα έργα του είναι: «Το κεφάλι του καθηγητή Ντάουελ» (1925), «Ο αμφίβιος», «Η νήσος των νεκρών πλοίων», «Η μάχη για το διάστημα». Το τελευταίο, μάλιστα, αποτελεί πρώιμο δείγμα σοβιετικού αντιαμερικανισμού, καθώς αναφέρεται σε μελλοντική διαμάχη κομουνιστικής Ευρώπης και ιμπεριαλιστικής Αμερικής για τον έλεγχο του πλανήτη. Τα περισσότερα βιβλία του έχουν γίνει και γίνιονται ακόμα, κινηματογραφικές ταινίες. Ο Μπελιάεφ, πέθανε από το ψύχος και την πείνα στο Λένινγκραντ, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης από τους Γερμανούς το 1942. Κανένα δικό του έργο δεν έχει μεταφραστεί στα Ελληνικά.

 

Δύο ακόμα περιπτώσεις που αξίζει να αναφερθούν σε αυτή την πρώιμη περίοδο, είναι αυτές του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ (1891-1940) και του Εβγκένι Ζαμιάτιν.

Παρόλο που «Ο Μετρ και η Μαργαρίτα» (ένα από τα λαμπρότερα λογοτεχνικά επιτεύγματα του 20^ου αιώνα), ανήκει έτσι κι αλλιώς σε κάποιο είδος φανταστικής λογοτεχνίας, δυο άλλα μικρότερα έργα του Μπουλγκάκοφ ανταποκρίνονται πλήρως στα γνωρίσματα της ε.φ.. Πρόκειται για τα «μοιραία αυγά» (1924) και την «καρδιά του σκύλου» (1925). Στο πρώτο, ένας επιστήμονας ανακαλύπτει μια ακτίνα που αυξάνει σε τεράστιο βαθμό την ταχύτητα αναπαραγωγής των οργανισμών. Ταυτόχρονα μια επιδημία εξαφανίζει εντελώς τα πουλερικά από τη Σοβιετική Ένωση. Ανατίθεται λοιπόν στον επιστήμονα να αναπαράγει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα κότες με τη χρήση της ακτίνας αυτής. Δυστυχώς, τα αυγά που στέλνονται στο εργαστήριο είναι κατά λάθος αυγά ερπετών, τα οποία και πολλαπλασιάζονται με εκρηκτική ταχύτητα. Ακολουθεί το χάος στη χώρα, η οποία στο τέλος σώζεται από θαύμα. Στην «καρδιά του σκύλου», ένας Ρώσος δρ. Μορώ εγχειρίζει έναν σκύλο, του τοποθετεί ανθρώπινη υπόφυση και μαθαίνει το ζώο να συμπεριφέρεται σαν άνθρωπος. Δυστυχώς για τον επιστήμονα που είναι αντικομουνιστής, ο σκυλάνθρωπος ασπάζεται τον μπολσεβικισμό. Το βιβλίο, φυσιολογικά, απαγορεύτηκε στη Σ.Ε., εκδόθηκε στα αγγλικά το 1968 και εμφανίστηκε στα ρωσικά βιβλιοπωλεία το 1987. Οι επιρροές από τον Γουέλς είναι κάτι παραπάνω από εμφανείς και στις δυο νουβέλες, καθώς ο Μπουλγκάκοφ θαύμαζε πολύ τον Βρετανό συγγραφέα. Κάτι που χαρίζει επιπλέον αναγνωστική απόλαυση στα παραπάνω είναι το ιδιαίτερο χιούμορ, εμπνευσμένο από τον μεγάλο κλασικό του προηγούμενου αιώνα Νικολάι Γκόγκολ, τον οποίο ο Μπουλγκάκοφ λάτρευε.

 

Ο Γιεβγκένι Ιβάνοβιτς Ζαμιάτιν (1884 – 1937) είναι γνωστός για το μυθιστόρημά του 1921 «Εμείς», μια μελλοντική δυστοπία. Αν και αρχικά συμπορευόμενος με την επανάσταση, σύντομα βρέθηκε σε αντίθεση με το καθεστώς και δεν κατάφερε να εκδώσει τα περισσότερα έργα του στη Σ.Ε.. Το «Εμείς», εκδόθηκε τελικά το 1924 στα αγγλικά και το 1927 στα ρωσικά σε μια εφημερίδα εμιγκρέδων της Αγγλίας. Ο ίδιος κατάφερε να πάρει άδεια να φύγει από τη χώρα το 1931, κατόπιν μεσολάβησης του Γκόρκι – οπότε και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου και πέθανε πάμπτωχος το 1937. Δεν καρπώθηκε την επιτυχία του έργου του αντίθετα με τους Άλντους Χάξλεϋ (Θαυμαστός καινούριος κόσμος, 1932), Τζορτζ Όργουελ (1984, 1949) και Κουρτ Βόνεγκατ (Ο πιανίστας, 1952), οι οποίοι είτε αντέγραψαν εντελώς είτε αποτύπωσαν έντονα την κεντρική φιλοσοφία του Ζαμιάτιν στα έργα τους. Συγκεκριμένα, ο Βόνεγκατ αναφέρει σε συνέντευξή του (1973) ότι «αντέγραψε ενθουσιωδώς το «Θαυμαστός καινούριος κόσμος» του Χάξλεϋ, που αντέγραψε ενθουσιωδώς το «Εμείς» του Ζαμιάτιν. Η αλήθεια πάντως είναι ότι η πιο πιστή αντιγραφή του βιβλίου είχε γίνει από τον – μετριότατο – Όργουελ ο οποίος μάλιστα είχε εκθέσει και βιβλιοκριτική του «Εμείς», ένα έτος πριν την έκδοση του 1984.

 

 

 

Η περίπτωση Εφραίμωφ

 

Στη δεκαετία του 50 δεσπόζει η πολυσχιδής προσωπικότητα  του Ιβάν Εφραίμοφ (1907-1972), και μάλιστα, με ένα και μόνο έργο επιστημονικής φαντασίας, «Το νεφέλωμα της Ανδρομέδας» (1957). Πρόκειται για άλλη μια ουτοπία που αναφέρεται σε μια μελλοντική γη, στην οποία επικρατεί πια υγιής κομουνισμός (τόσο υγιής, που η προσωπολατρία καταδικάζεται άμεσα, καθώς περιγράφεται ως γνώρισμα του ανώριμου, πολιτικά, πνεύματος!). Οι κάτοικοι του πλανήτη, έχουν πολύπλευρη μόρφωση, απολαμβάνουν την πλήρη υποταγή των φυσικών δυνάμεων στις ανθρώπινες επιθυμίες, αλλάζουν επαγγέλματα ανά τακτά χρονικά διαστήματα, ζουν πολύ περισσότερο από σήμερα. Και, βεβαίως, ταξιδεύουν στο διάστημα. Πρόκειται για μια εποχή μεγάλων προσδοκιών για τη Σοβιετική Ένωση, η πρόοδος μετά την καταστροφή του β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι αρκετά ορατή, και ο ίδιος ο συγγραφέας είναι μάλλον ο εμβληματικός, λαμπερός, Σοβιετικός πολίτης. Από νωρίς στερήθηκε την οικογένειά του, βρέθηκε σε πολύ μικρή ηλικία στις τάξεις του κόκκινου στρατού κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, εργάστηκε σαν ναυτικός στις θάλασσες του Οχότσκ και της Ιαπωνίας, και τέλος, ξεκίνησε ακαδημαϊκή καριέρα στο βιολογικό τμήμα του Λένινγκραντ το 1924. Η εποχή όμως απαιτούσε σκληρή δουλειά από τους μέλλοντες επιστήμονες. Έλαβε έτσι μέρος σε ζωολογικές και παλαιοντολογικές αποστολές στην ευρεία περιοχή της Κασπίας, στα Ουράλια και τη Σιβηρία. Εγκατέλειψε τις σπουδές του στη βιολογία και αφοσιώθηκε στη γεωλογία-παλαιοντολογία. Έγινε διδάκτορας στο τμήμα μεταλλευμάτων του πανεπιστημίου του Λένινγκραντ το 1935. Στα τέλη της δεκαετίας του ’40 προτείνει μια καινοτομία στην παλαιοντολογική επιστήμη δημοσιεύοντας τη μελέτη του: «Ταφονομία, ένας νέος κλάδος της παλαιοντολογίας». Η «ταφονομία», είναι δικός του όρος και αναφέρεται σε «αντικειμενικούς νόμους ταφής», δηλαδή, στους νόμους που διέπουν την απολιθωματοποίηση οργανισμών σε στρώματα ιζηματογενών πετρωμάτων. Βάση αυτού, η ανακάλυψη οστών αρχαίων οργανισμών (π.χ. δεινοσαύρων) γινόταν πολύ ευκολότερη. Η μελέτη αυτή προκάλεσε μεγάλη αίσθηση στον τομέα του (δημοσιεύτηκε και στις Η.Π.Α. στη Pan-American Geologist journal) και του χάρισε το πολιτειακό βραβείο της Σοβιετικής Ένωσης το 1952. Παράλληλα με την ερευνητική του καριέρα, συγγράφει συνεχώς λογοτεχνία. Τα βιβλία του είναι κατά κανόνα ιστορικά και φανταστικά διηγήματα ή μυθιστορήματα: Δυο συλλογές διηγημάτων με τέτοια θέματα δημοσιεύονται τα έτη 1944 και 1945. Ένα διήγημα από την πρώτη συλλογή, «το ελληνικό μυστικό», δεν δημοσιεύεται, καθώς αφορά το θέμα της γενετικής μνήμης των οργανισμών. Η γενετική ήταν εκείνη την εποχή απαγορευμένη στην Ε.Σ.Σ.Δ. Το 1949 προκαλεί αίσθηση με το ιστορικό του μυθιστόρημα «Στο χείλος της οικουμένης», το οποία περιγράφει τα περιπετειώδη ταξίδια μιας Ελληνίδας στην αρχαία Μεσόγειο. «Ο δρόμος των ανέμων» (1954), αναφέρεται σε ένα ταξίδι 25.000 χιλιομέτρων στις στέπες της Μογγολίας, προς αναζήτηση ιχνών εξαφανισμένων ειδών. Το έργο του όμως που θα γίνει παγκόσμια γνωστό είναι «Το νεφέλωμα της Ανδρομέδας». Θα μεταφραστεί σε 39 γλώσσες και θα διαβαστεί από εκατομμύρια αναγνώστες. Βεβαίως, η επιτυχία του είναι δικαιολογημένη. Οι ουτοπίες, που κατά κανόνα αναφέρονται σε κοινωνίες όπου επικρατεί η κοινοκτημοσύνη και η έλλειψη ιεραρχίας, είναι ανέκαθεν ελκυστικές για το αναγνωστικό κοινό από την εποχή του Ιάμβουλου (4^ος αιώνας π.Χ.) και του έργου του «Η πολιτεία των νήσων του Ήλιου». Επίσης, σημαντικά συνεισφέρει και μια «χρυσή» σύμπτωση: παράλληλα με τη δημοσίευση του έργου, ο πρώτος τεχνητός δορυφόρος των Σοβιετικών (Σπούτνικ) τίθεται σε τροχιά! Ο λόγος όμως που αναφέρονται εδώ τόσα πολλά για τον Εφραίμωφ, είναι η επίδρασή του στις επόμενες γενιές σοβιετικών συγγραφέων. Η επιτυχία του έργου του, καθώς η λαμπρή επιστημονική του καριέρα θα γίνουν παράδειγμα προς μίμηση, για πολυάριθμους επιστήμονες-συγγραφείς στις επόμενες δεκαετίες. Χαρακτηριστικά της «Ανδρομέδας», όπως, η αισιοδοξία για ένα πιο ανθρωποκεντρικό πολιτισμό, και η επιβολή του ανθρώπου στις δυνάμεις της φύσης, θα εμφανίζονται για πολλά χρόνια στα σοβιετικά συγγράμματα αυτού του τύπου. Η συγγραφική καριέρα του Εφραίμωφ, δε σταμάτησε βεβαίως εκεί. Ακολούθησαν και άλλα ενδιαφέροντα βιβλία του όπως  το κοσμοπολίτικο μυθιστόρημα «Η κόψη του ξυραφιού» (1963), «Η ώρα του δαίμονα» (1968) που αποτελεί συνέχεια της «Ανδρομέδας», και το ιστορικό μυθιστόρημα «Ταίς η Αθηναία» (1972), που αναφέρεται σε ένα επεισόδιο της ζωής του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Στη χώρα μας έχει δημοσιευτεί δυστυχώς μόνο η «Ανδρομέδα» (1978), η οποία είναι πλέον εξαντλημένη. Θα περίμενε κανείς, να είχαμε τη δυνατότητα να διαβάσουμε τα ιστορικά του μυθιστορήματα που έχουν σαν θέμα τους την Αρχαία Ελλάδα.

 

Αλεξάντρ Καζάντσεφ (1906 – 2002)

Σπούδασε στο πολυτεχνείο του Τομσκ και εργάστηκε στο ερευνητικό ινστιτούτο σαν ηλεκτρολόγος μηχανικός. Πήρε μέρος στον β’ παγκόσμιο πόλεμο όπου και παρασημοφορήθηκε. Κατόπιν, εγκαταστάθηκε στο λογοτεχνικό χωριό Περεντέλκινο και αφοσιώθηκε στη συγγραφή.

Ενθουσιώδης για το άγνωστο και πρωτοπόρος της σοβιετικής ουφολογίας, έγραψε πολλά έργα, τόσο επιστημονικά όσο και φαντασίας, που πραγματεύονται τολμηρές και αμφισβητούμενες παραεπιστημονικές θεωρίες.

Εξερεύνησε το συμβάν της Τουνγκούσκα και δημοσίευσε κάμποσα έργα ε.φ. και εκλαϊκευμένης επιστήμης σχετικά με το θέμα. Πίστευε ότι το γεγονός προκλήθηκε από πρόσκρουση εξωγήινου σκάφους κι όχι μετεωρίτη.

Ασχολήθηκε επίσης με τη θεωρία των αρειανών καναλιών, την οποία και χρησιμοποίησε στα έργα του σχετικά με τον Άρη.

Τέλος, ήταν δημιουργός μαθημάτων και προβλημάτων «τελειωμάτων σκακιστικών παιχνιδιών», για τα οποία βραβεύτηκε με τον τίτλο «μάστερ σύνθεσης» από την FIDE (Παγκόσμια Ομοσπονδία Σκακιστών).

Το πολυμεταφρασμένο μυθιστόρημά του «Φαεθωνία» στηρίζεται στην υπόθεση της ύπαρξης ενός ανύπαρκτου, σήμερα, πλανήτη στη σημερινή ζώνη των αστεροειδών. Σύμφωνα με αυτό, ο πλανήτης Φαέθων κατοικούταν από έναν προηγμένο πολιτισμό που διασώθηκε από την καταστροφή του πλανήτη και μετέφερε μέρος των γνώσεων του, μέσω αποικισμού στη γη, στην προϊστορική ανθρωπότητα.

 

Οι παραγωγικές δεκαετίες ’60 και ’70

 

Εκείνη την εποχή, δημοσιεύονταν στη Σοβιετική ένωση κάθε χρόνο εκατοντάδες διηγήματα και μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας. Ο λόγος είναι μάλλον απλός: Η κατάκτηση του διαστήματος από την Ε.Σ.Σ.Δ., προκαλεί ρίγη συγκίνησης στους βιβλιοφάγους σοβιετικούς οι οποίοι καταναλώνουν τεράστιες ποσότητες βιβλίων φαντασίας. Έτσι δίνεται και μια δυνατότητα σε συγγραφείς να δημοσιεύουν – κεκαλυμμένα – τις αντιρρήσεις τους στη λειτουργία του σοβιετικού συστήματος. Άλλος νόμιμος τρόπος κοινωνικής κριτικής δεν υπήρχε, καθώς, για το επίσημο κράτος τα κοινωνικά προβλήματα είχαν λυθεί με την επικράτηση του κομουνισμού.

Να σημειώσουμε εδώ, ότι η περίοδος από τα μέσα της δεκαετίας του ’50 έως και τα μέσα της δεκαετίας του ’60 χαρακτηρίζεται ως εποχή της «τήξης» ή «απόψυξης» για τη Σοβ. Ένωση, όχι μόνο για την καθημερινή ζωή αλλά και για τη λογοτεχνία. Η χρουτσοφική περίοδος επέτρεψε ένα άνοιγμα της λογοτεχνίας, πέρα από τους περιορισμούς του λεγόμενου «σοσιαλιστικού ρεαλισμού». Ακόμα και η επακόλουθη «περίοδος της στασιμότητας» – περίοδος Μπρέζνιεφ – που επανέφερε κάποιους περιορισμούς του παρελθόντος, δεν φαίνεται να ανέκοψε ιδιαίτερα εκείνο το κύμα.

Επιπλέον, παγκοσμίως, το ευρύ αναγνωστικό κοινό, φαίνεται να καταξιώνει εύκολα σημαντικούς συγγραφείς ή και κινηματογραφιστές που μόνο «εύκολοι» δεν μπορούν να χαρακτηριστούν. Λογοτέχνες όπως ο Αργεντινός Χούλιο Κορτάσαρ, ο Ιταλός Ίταλο Καλβίνο, ο Γάλλος Ρεϊμόντ Κενώ ή ο Πολωνός Στάνισλαβ Λεμ, κινηματογραφιστές όπως ο Αντονιόνι, ο Φελίνι ή αργότερα ο Ταρκόφσκι, είναι πραγματικοί ποπ-σταρ, καταναλώνονται από μεγάλες λαϊκές μάζες στα σινεμά ή τα βιβλιοπωλεία, η απήχησή τους δεν περιορίζεται σε στενές ομάδες «κουλτουριάρηδων». Πρόκειται για εποχή υψηλών προσδοκιών ένθεν και ένθεν του παραπετάσματος, αλλά και έντονης εσωτερικής αναζήτησης για τους πολίτες του ανεπτυγμένου κόσμου.

Αρχικά, τα συγγράμματα ακολουθούσαν το ύφος του Εφραίμωφ,  αποτελώντας έτσι τμήμα της λαϊκής κουλτούρας της εποχής: Υπέροχοι στην εμφάνιση, ηθικοί, ιδιαίτερα μορφωμένοι και ριψοκίνδυνοι κομουνιστές, αναλαμβάνουν να κατακτήσουν το σύμπαν. Σιγά-σιγά όμως, εμφανίζονται πραγματικά αριστουργήματα, τα οποία, καμία σχέση δεν έχουν ούτε με την δυτικότροπη «επιστημονική φαντασία», ούτε με τους κανόνες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Η δύση, γοητευμένη από τις επιτυχίες των Σοβιετικών στο διάστημα, σπεύδει να μεταφράσει πολλά αναγνώσματα από τις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Επιλέγονται βεβαίως τα πλέον λαμπερά από αυτά. Στη χώρα μας, μόλις τη δεκαετία του ’70, αρχίζουν να μεταφράζονται από τα αγγλικά ορισμένα από εκείνα τα έργα.

Ένα από τα αλλόκοτα χαρακτηριστικά των σοβιετικών συγγραφέων του φανταστικού είναι ότι πολύ συχνά γράφουν κατά ζεύγη – ένα άλλο, ότι πάντοτε οι συγγραφείς διαθέτουν ένα πτυχίο και προϋπηρεσία στις θετικές επιστήμες.

Οι Αλεξάντρ (πατήρ, φιλόλογος) και Σεργκέι (υιός, μηχανικός) Αβράμωφ μετά το επιτυχημένο και στη δύση «Ιππείς από το πουθενά» (1969), παρουσιάζουν το εξαιρετικό τους έργο «Ταξίδι σε τρεις κόσμους» (1973, στα ελληνικά 1978). Ο ήρωας του έργου, μεταφέρεται τυχαία σε παράλληλα σύμπαντα, όπου τα δεδομένα είναι τελείως διαφορετικά, εξαιτίας της λειτουργίας διαφορετικών πιθανοτήτων: σε ένα από αυτά τα σύμπαντα, συναντά τη σύζυγό του η οποία όμως είναι παντρεμένη με έναν φίλο του, ο οποίος στον κόσμο του ήρωα είχε πεθάνει κατά τη διάρκεια του πολέμου! Τα πράγματα γίνονται δυσκολότερα όταν μεταφέρεται σε άλλο σύμπαν όπου, σαν γιατρός, καλείται να χειρουργήσει τον ίδιο εκείνο σύντροφό του, ο οποίος είναι τραυματισμένος από σφαίρα! Η παρουσία της – σ’ έναν άλλο κόσμο – συζύγου του έξω από το χειρουργείο, διευρύνει την ατμόσφαιρα παραφροσύνης στην οποία καλείται να δοκιμαστεί ο ήρωας. Πρόκειται για ένα από τα κυρίαρχα μοτίβα της σοβιετικής σχολής: οι αντιδράσεις της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης σε μια απιθανότητα.

Οι «Ιππείς από το πουθενά», είναι ένα από τα ελάχιστα έργα ε.φ. που διαδραματίζεται στην Ανταρκτική. Ένα άλλο είναι το «Αντάρκτικα» του Κιμ Στάνλευ Ρόμπινσον, γνωστού από τον «Κόκκινο Άρη», όπου Ρώσος πρωταγωνιστής ονομάζεται Αρκάντι Μπογκντάνοφ, από τα αντίστοιχα μικρά ονόματα των Ρώσων του φανταστικού.

 

Αναλόγως, οι Μιχαήλ Έμτσεφ (χημικός) και Γερεμέι Παρνώφ (φυσικός), παρουσιάζουν το θαυμάσιο έργο τους «Παγκόσμια ψυχή» (στα ελληνικά 1988). Ένας μύκητας γιγαντώνεται μέρα με τη μέρα σε κάποιο βιολογικό εργαστήριο της Σοβιετικής Ένωσης. Προκαλεί μια απίθανη σύγχυση συνειδήσεων: ένας από τους ήρωες του βιβλίου ξυπνά και δεν αναγνωρίζει την κρεβατοκάμαρά του. Φωνάζει το όνομά του για να συνέλθει. Βγαίνει στο δρόμο και, καθώς περπατά, βλέπει μια νέα γυναίκα να προχωρά προς το μέρος του. Ξαφνικά, βλέπει απέναντί του τον ίδιο του τον εαυτό, παράξενο και ξένο. Το μυαλό του πλημμυρίζει από σκέψεις εκείνης της γυναίκας που προχωρά προς το μέρος του ανθρώπου που κάποτε ήταν αυτός! Κάνει να τρέξει, αλλά το μακρύ του (της) φόρεμα τού μπερδεύει τα πόδια. Αργότερα, το χάος θα επεκταθεί παγκόσμια. Εκατομμύρια άνθρωποι με μπερδεμένες συνειδήσεις κυκλοφορούν στους δρόμους σε μια κατάσταση παρόμοια με την αμνησία. Καθηγητής έρχεται αντιμέτωπος με τη σύζυγό του, που δεν τον αναγνωρίζει και του απευθύνεται στα γαλλικά! Λίγο αργότερα λαμβάνει γράμμα από την άλλη άκρη του κόσμου, με τον γραφικό χαρακτήρα της γυναίκας του. Η τηλεπάθεια παραλύει το εμπόριο και τις συναλλαγές καθώς οι άνθρωποι είναι σε θέση να αντιλαμβάνονται ο ένας τα ψέματα και τις απάτες του άλλου! Στην αποκορύφωση του χάους, δυο παλιοί φίλοι και συνεργάτες του εργαστηρίου συναντώνται τυχαία σε ένα σουρεαλιστικό μπαρ. Ο ένας συστήνεται στον άλλο και τον ρωτά αν του θυμίζει τίποτα. Ο άλλος του απαντά αρνητικά. «Ούτε και σε μένα θυμίζει τίποτα», συνεχίζει ο προηγούμενος. «Μακάρι να εύρισκα κάποιον που να με ήξερε πραγματικά», καταλήγει.

 

Το σπουδαιότερο, ίσως, έργο που έχει μεταφραστεί στη χώρα μας είναι η συλλογή διηγημάτων «Η αρχή της αβεβαιότητας», του Ντμίτρι Μπιλένκιν (1933–1987). Γεωλόγος (1958), πολυμαθής και πολυγραφότατος. Πολλά έργα του έχουν μεταφραστεί σε όλες τις δυτικές γλώσσες.

Πρόκειται για ένα μωσαϊκό όλων σχεδόν των θεμάτων της επιστημονικής φαντασίας με θαυμάσια γραφή και πολυάριθμες πρωτότυπες ιδέες. Τα θέματα που συναντώνται (ταξίδια στο χρόνο και το διάστημα, μελλοντικές κοινωνικές μεταβολές, συναπάντημα με τον διάβολο) προσφέρουν πολύτιμη τροφή για τη σκέψη. Αν και τα θέματα του δεν είναι πάντα καινούρια, το χιούμορ και η ευρηματικότητά του  τα καθιστά απολαυστικά. Σε ένα από τα διηγήματα του έργου, έννοιες όπως ο αυτοσεβασμός εκφράζονται με μαθηματικές εξισώσεις. Σε ένα άλλο, η γνώση ενός μελλοντικού συμβάντος προκαλεί το ίδιο το συμβάν! Σε ένα τρίτο ο ήρωας καταφέρνει να αποφύγει τις δεσμεύσεις του απέναντι στον εωσφόρο μπλέκοντάς τον με δικονομικά-γραφειοκρατικά τερτίπια. Και υπάρχουν ακόμα 15 τέτοια ευφάνταστα διηγήματα σ’ αυτόν τον χορταστικό τόμο.

 

 

Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί ο Ανατόλι (Μίκιεβιτς) Ντνέπροφ (1919, Ντνεπροπετρόφσκ – 1975, Μόσχα),

Διακεκριμένος φυσικός που εργάστηκε σε ινστιτούτο της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών. Το αγαπημένο του αντικείμενο ήταν η κυβερνητική. Απέκτησε πτυχίο φυσικομαθηματικών επιστημών το 1941. Στον β’ παγκόσμιο πόλεμο εργάσθηκε στη σοβιετική υπηρεσία αντικατασκοπίας και βρέθηκε στην Αφρική, στο προσωπικό του Ρόμελ, στην Ιταλία, ενώ εργάσθηκε και κοντά στο Στρ. Ζούκοφ σαν μεταφραστής, κατά τη συνθηκολόγηση που ακολούθησε την ήττα της χιτλερικής Γερμανίας. Μετά τον πόλεμο δούλεψε σαν ειδικός επιστήμονας στην πολεμική βιομηχανία της χώρας. Εργάστηκε επίσης σαν συντάκτης σε περιοδικά, ενώ έχει δημοσιεύσει αρκετά διηγήματα επιστημονικής φαντασίας (12 από αυτά έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά).

Με τέτοιο αλλόκοτο βιογραφικό, είναι αμφίβολο εάν υπήρξε πραγματικά. Είναι πολύ πιθανό, πίσω από το όνομά του να κρύβονται διάφοροι συγγραφείς, έργα των οποίων επιλέγονταν και μεταφράζονταν στα αγγλικά, προς προπαγάνδιση της σοβιετικής λογοτεχνίας.

«Το νησί των καβουριών», διήγημα, έχει συζητηθεί υπερβολικά σε λέσχες ε.φ. ανά τον κόσμο. Προτείνεται προς ανάγνωση, μάλιστα, σε βρετανικά παν/μιακά τμήματα για καλύτερη κατανόηση της δαρβινικής θεωρίας.

Μοτίβο του, είναι το πάντοτε ελκυστικό, πολυγραμμένο θέμα του απομονωμένου επιστήμονα-μηχανικού-εφευρέτη σε ερημικό νησί, με αδαή βοηθό, προς κατασκευή του απόλυτου όπλου. Κάτι πηγαίνει λάθος, βέβαια, αλλά το γιατί και με τι συνέπειες αποτελεί ευφυέστατο εύρημα του συγγραφέα.

 

 

«Η συνωμοσία του σύμπαντος» (στα ελληνικά 1978) των αδερφών Στρουγκάτσκι και δυο μικρές συλλογές διηγημάτων διαφόρων συγγραφέων, συμπληρώνει τις εκδόσεις έργων σοβιετικής επιστημονικής φαντασίας στη χώρα μας. Είναι λίγο δύσκολο να εξηγήσουμε το αίτιο για το οποίο υπήρξε τόσο μικρό ενδιαφέρον για τέτοιες εκδόσεις στην Ελλάδα, αντίθετα με την υπόλοιπη Ευρώπη και τις Η.Π.Α.. Οπωσδήποτε η ευκολία μετάφρασης αγγλόφωνων συγγραφέων είναι ένας λόγος. Ένας άλλος, το ταπεινό προφίλ των δημιουργών, αντίθετα με την «ποπ» εμφάνιση των δυτικών συναδέλφων τους.

Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι αυτής της «ψυχολογικής σχολής» ε.φ. (που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε σοβιετική σχολή, αν δεν έπρεπε να περάσουμε τα βορειοδυτικά της σύνορα), είναι ο Πολωνός Στάνισλαβ Λεμ και οι Ρώσοι αδελφοί Στρουγκάτσκι.

 

 

Ο Στάνισλαβ Λεμ (1921 – 2006), ήταν Πολωνός συγγραφέας έργων φιλοσοφικών, σατιρικών και επιστημονικής φαντασίας, συνήθως όμως ένα κράμα των προηγουμένων. Βιβλία του που έχουν πωληθεί ανά τον κόσμο, ξεπερνούν κατ’ άλλες πηγές τα 30 και κατ’ άλλες τα 40 εκατομμύρια αντίτυπα. Πιθανότατα, όλα τα έργα του έχουν μεταφερθεί στην οθόνη, είτε από πολωνικές είτε από πρώην ανατολικογερμανικές, είτε ρωσικές, είτε αμερικανικές και γερμανικές κινηματογραφικές εταιρίες. Πολλά από αυτά διδάσκονται σε σχολεία ή φιλολογικά πανεπιστημιακά  τμήματα, κυρίως στην Πολωνία.

Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οι σπουδές του στην ιατρική διακόπηκαν οπότε και εργάσθηκε σαν βοηθός μηχανικού και συγκολλητής για μια γερμανική εταιρία. Διετέλεσε επίσης μέλος της πολωνικής αντίστασης κατά της γερμανικής δύναμης κατοχής. Μετά το τέλος του πολέμου ολοκλήρωσε τις σπουδές του, αλλά αρνούμενος στην τελευταία του εξέταση να απαντήσει στο πνεύμα του Λυσσενκοϊσμού[1] (προκειμένου να αποφύγει την υποχρέωση να εργαστεί ως στρατιωτικός γιατρός) έχασε και την ευκαιρία να εργαστεί ως γιατρός, οπότε απασχολήθηκε ως ερευνητής στην εφαρμοσμένη ψυχολογία ενώ παράλληλα μετατόπιζε τις δραστηριότητές του όλο και πιο εντατικά στη συγγραφή.

Πρόκειται μάλλον για τον πλέον πολυδιαβασμένο συγγραφέα ε.φ. στον κόσμο, σύμφωνα με τον Τεοντόρ Στάρτζεον (1976), παρόλο που τα έργα του μόνο ελαφρά δεν μπορούν να χαρακτηριστούν. Αν κάποιος χαρακτήριζε το Σολάρις, είτε ως το λαμπρότερο σύγγραμμα στο είδος της επιστημονικής φαντασίας, είτε ως ένα από τα σπουδαιότερα λογοτεχνικά επιτεύγματα του 20^ου αιώνα, δεν θα κινδύνευε να χαρακτηριστεί υπερβολικός.

Κατά τη γνώμη μου αποτελεί έναν δεύτερο Μπόρχες, με έμφαση όμως περισσότερο στη μελλοντολογία παρά στην ιστορία.

Ο ίδιος, στη δύση του βίου του, είχε δηλώσει ότι δεν τον εξέφραζε ο χαρακτηρισμός «συγγραφέας ε.φ.». Εκκεντρικότητες ενός σοφού μάλλον, καθώς στο κατά βάση αστυνομικό μυθιστόρημα «Η Αναζήτηση», η έφεσή του προς το μη ρεαλιστικό είναι έκδηλη:

Πρόκειται για ένα αστυνομικό μυστήριο, στο οποίο λαμβάνουν χώρα εξαφανίσεις πτωμάτων από νεκροτομεία, σε διαφορετικές περιοχές μια ευρωπαϊκής μητρόπολης. Το μόνο κοινό στις περιπτώσεις αυτές είναι το γεγονός της εξαφάνισης. Οι νεκροί δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Άλλοι έχουν πεθάνει από φυσικό θάνατο, άλλοι από ατύχημα, ορισμένοι είχαν δολοφονηθεί. Δεν είχαν ούτε κοινή καταγωγή, ούτε γειτονική διαμονή, ούτε οτιδήποτε άλλο κοινό στη ζωή τους. Απλώς… τα νεκρά τους σώματα εξαφανίζονταν, λίγες ημέρες μετά το θάνατό τους. Ο σκοπός των πράξεων είναι ακατανόητος και επιπλέον, για να χρησιμοποιήσουμε και την ποινική ορολογία: δεν υπάρχει κανένα κίνητρο για την «ακολουθία» των εξαφανίσεων. Μετά από ορισμένο χρόνο ερευνών, ο σοφός επιθεωρητής καλεί στο σπίτι του τον δραστήριο αστυνόμο για να συζητήσουν την πρόοδο των ερευνών. Το συμπέρασμα μέχρι εκείνη τη στιγμή είχε ως εξής: Ο δράστης, όποιος κι αν ήταν, ήταν αλάνθαστος. Δεν είχε πουθενά αφήσει το παραμικρό ίχνος που θα μπορούσε να προδώσει  την ταυτότητά του.

 

«…Μια σειρά από πράξεις χωρίς το παραμικρό στραβοπάτημα – είναι φοβερό, αυτό το πράγμα… κυριολεκτικά με τρελαίνει. Δεν είναι πια ανθρώπινο. Οι άνθρωποι δεν ενεργούν μ’ αυτόν τον τρόπο, σφάλλουν, μια στις τόσες πέφτουν αναπόφευκτα έξω στους υπολογισμούς τους, γελιούνται, προδίδονται ή ακόμη εγκαταλείπουν καμιά φορά στη μέση κάποια πράξη τους…»

Αυτή ήταν η αναφορά του αστυνόμου στον επιθεωρητή. Ο επιθεωρητής απάντησε στον αστυνόμο με μια ερώτηση:

«…Πέστε μου σας παρακαλώ: ποιο είναι το αντίθετο του ανθρωπίνως πράττειν;»

«Δεν καταλαβαίνω…», απάντησε ο αστυνόμος.

«Ο άνθρωπος εκφράζεται με τις πράξεις του», εξήγησε ο επιθεωρητής ήρεμα. «Η προσωπικότητα λοιπόν, αποκαλύπτεται και στις εγκληματικές του πράξεις. Αλλά αυτή η ακλόνητη μεθοδικότητα, όπως εμφανίζεται στην ‘ακολουθία’ που ερευνούμε, είναι απρόσωπη. Απρόσωπη όπως ένας φυσικός νόμος. Καταλαβαίνετε;»

«Νομίζω πως ναι…», είπε ο αστυνόμος βραχνά…

«Αυτή η ‘ακολουθία’ εκτυλίσσεται με μια μαθηματική ακρίβεια που υποδηλώνει την ανυπαρξία κάποιου δράστη. Είναι εξωφρενικό, αλλά αυτή είναι η αλήθεια, αστυνόμε…»

«Τι… τι…», έκανε ο αστυνόμος αχνά, κάνοντας άθελά του μια κίνηση προς τα πίσω.

Ο επιθεωρητής έμεινε ατάραχος, το πρόσωπό του δεν φαινόταν. Ξαφνικά, ένας απότομος, κοφτός ήχος χτύπησε στ’ αυτιά του αστυνόμου. Ο επιθεωρητής γελούσε.

«Σας τρόμαξα;» είπε και ξανάγινε σοβαρός. «Μήπως νομίζετε ότι λέω ανοησίες; Ποιος δημιούργησε τη μέρα και τη νύχτα;» ρώτησε. Η φωνή του αντηχούσε ειρωνική. Ο αστυνόμος σηκώθηκε απότομα και έσπρωξε προς τα πίσω την πολυθρόνα.

«Καταλαβαίνω. Φυσικά!», είπε. «Πρόκειται για τη δημιουργία ενός καινούριου μύθου. Ένας τεχνητός φυσικός νόμος. Ένας τεχνητός, απρόσωπος, αόρατος δημιουργός. Και, χωρίς αμφιβολία, παντοδύναμος. Πόσο μεγαλόπνοο! Μια απομίμηση της μεταφυσικής…»

 

Κάτι αρκετά ενδιαφέρον στο βιογραφικό του Λεμ, είναι η σχέση του με τους αμερικανούς συναδέλφους του και η αντιπαράθεσή του με την «ένωση συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας Αμερικής». Ο Φίλιπ Ντικ, ενοχλημένος πιθανότατα από την απήχηση του Λεμ στο αναγνωστικό κοινό, αποστέλλει καταγγελία μακαρθικού ύφους στο FBI (1974) σύμφωνα με την οποία, ούτε λίγο ούτε πολύ, θεωρεί ότι ο Λεμ κρύβεται πίσω από κομουνιστική συνωμοσία που έχει σκοπό να χειραγωγήσει το αναγνωστικό κοινό στις Η.Π.Α. Να σημειώσουμε βέβαια ότι ο Ντικ ήταν πιθανότατα σχιζοφρενής. Ακόμα, αν και η «ένωση συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας Αμερικής» τον είχε χρίσει μέλος της επί τιμή, οι δηλώσεις του περί ποιότητας της αμερικανικής ε.φ. τον έβαλαν στο στόχαστρό της (περίπτωση Λεμ, 1976). Πάντοτε ήταν επικριτικός για την δυτικότροπη ε.φ. και τη θεωρούσε πρόχειρη, κακογραμμένη και περισσότερο προσανατολισμένη στις περιπέτειες παρά σε ιδέες ή νέες λογοτεχνικές προτάσεις. Έτσι μέλη της ένωσης (Φίλιπ Χοσέ Φάρμερ, Χάρλαν Έλισον) ζητούν τη διαγραφή του, αλλά λίγο αργότερα, κατόπιν διαμαρτυριών άλλων μελών όπως η Ούρσουλα Λε γκεν, του προσφέρεται η ιδιότητα του πλήρους μέλους την οποία ο ίδιος περιφρονεί, δηλώνοντας ότι η γνώμη του παραμένει ίδια.

Ο Στάνισλαβ Λεμ φιγουράριζε για χρόνια υποψήφιος για το Νόμπελ λογοτεχνίας. Το σύνολο των έργων του έχει μεταφραστεί στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου, ελάχιστα βιβλία του όμως είναι διαθέσιμα στα ελληνικά.

Το φαινόμενο Στρουγκάτσκι

 

Οι πλέον γόνιμοι και αγαπητοί συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας των δεκαετιών ’60 και ’70, από τη Σ.Ε. είναι οι αδελφοί Στρουγκάτσκι. Είναι μάλιστα οι μοναδικοί συγγραφείς αυτού του τύπου από τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες που, μαζί με τον Στάνισλαβ Λεμ, είδαν διψήφιο αριθμό βιβλίων τους να μεταφράζεται στις δυτικές χώρες.

Ο Αρκάντι Νατάνοβιτς Στρουγκάτσκι (1925-1991) γεννήθηκε στο Μπατούμι της Γεωργίας και μεγάλωσε στο Λένινγκραντ. Ο πατέρας του ήταν ειδικός τέχνης και η μητέρα του δασκάλα. Ο πατέρας του χάθηκε το 1942, σε ένα βομβαρδισμό τρένου στο οποίο επέβαινε. Ο Αρκάντι προσχώρησε στον κόκκινο στρατό από όπου και απέκτησε το πτυχίο διερμηνέα Αγγλικών και Ιαπωνικών (1949). Από τότε μετέφρασε αρκετά βιβλία από τις γλώσσες αυτές. Εργάστηκε σαν διερμηνέας και μεταφραστής στη μακρινή ανατολή μέχρι το 1955, οπότε και εγκαταστάθηκε στη Μόσχα όπου και εργάστηκε σαν εκδότης. Από το 1959 άρχισε, σε συνεργασία με τον αδελφό του, να γράφει βιβλία. Έχει συμμετάσχει σε πολλές εργασίες άλλων Ρώσων συγγραφέων, έχει προεδρεύσει σε διάφορες λογοτεχνικές επιτροπές, και έχει γράψει διάφορα σενάρια για κινηματογραφικές ταινίες. Ο Μπόρις Νατάνοβιτς Στρουγκάτσκι (1931-) γεννήθηκε στο Λένινγκραντ, όπου και σπούδασε αστρονομία. Μετά την αποφοίτησή του το 1956 εργάστηκε στο αστεροσκοπείο του Πούλκοβο, κοντά στο Λένινγκραντ, μέχρι το 1964. Τα δυο αδέλφια από το 1964 εργάζονται ως μισθωτοί συγγραφείς (ένας θεσμός που υφίστατο στις ανατολικές χώρες την περίοδο του κομουνισμού). Το γεγονός ότι οι Στρουγκάτσκι συνεργάζονταν στη συγγραφή ενώ ο ένας κατοικούσε στη Μόσχα κι ο άλλος στο Λένινγκραντ δεν είναι το μόνο θαυμαστό γεγονός στην ιστορία τους. Εξίσου ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι κατάφεραν να συν-συγγράψουν, ένα μεγάλο αριθμό έργων (περί τα τριάντα μυθιστορήματα και πολλές δεκάδες διηγήματα και νουβέλες σε διάστημα μικρότερο των τριάντα ετών, χωρίς να υπολογίζουμε τη συνεργασία σε έργα άλλων Ρώσων συγγραφέων και τις μεταφράσεις), τα περισσότερα των οποίων πραγματεύονται σημαντικότατα θέματα, τόσο στον τομέα της ε.φ. όσο και στους τομείς της ανθρώπινης ψυχολογίας και κοινωνιολογίας.

Τα πρώιμα έργα τους ακολουθούσαν την παράδοση παλαιότερων σοβιετικών συγγραφέων και κυρίως του Ιβάν Εφραίμωφ (Η χώρα των πορφυρών νεφών – 1959, Προορισμός: Αμάλθεια – 1960, Μεσημέρι του 22^ου αιώνα – 1962, Οι μαθητευόμενοι του διαστήματος – 1962), στηριζόμενοι στο – ουτοπικά – θαυμάσιο μέλλον που επιφυλάσσουν τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας . Προοδευτικά, προχωρούν στην κατεύθυνση της κοινωνικής σάτιρας και του ψυχολογικού ρεαλισμού, ενώ τα όνειρα για μια μελλοντική ουτοπία, φαίνεται να υποχωρούν. Χαρακτηριστικά έργα αυτής της φάσης είναι τα Μακρινό ουράνιο τόξο – 1963, το Δύσκολο να είσαι θεός – 1964 και η Δεύτερη εισβολή των Αρειανών – 1968…

Μια τρίτη φάση, αφορά έργα βαθύτατου κοινωνικού και ψυχολογικού προβληματισμού, όπως τα Αιχμάλωτος της Δύναμης – 1971, πρώτο μέρος μιας τριλογίας (με τον Μαξίμ Κάμερερ, κοινό κεντρικό αντι-ήρωα) που θα συνεχιστεί το 1980 με το δημοφιλέστατο και πολυμεταφρασμένο Σκαθάρι στη μυρμηγκοφωλιά και θα ολοκληρωθεί το 1986 με τους Περιπλανώμενους στο χρόνο, το Πικνίκ δίπλα στο δρόμο – 1972, στο οποίο θα αναφερθούμε εκτενέστερα  παρακάτω, και το περίφημο Για ένα εκατομμύριο χρόνια μέχρι τη μέρα της κρίσεως – 1977, το μοναδικό τους έργο που έχει μεταφραστεί μέχρι τώρα στα ελληνικά.

Το πολύπαθο αυτό βιβλίο σε ό,τι αφορά τη μετάφραση του τίτλου του (ο αγγλικός του τίτλος ήταν Definitely maybe, –  Αναμφίβολα, ίσως -, ενώ ο ελληνικός: Η συνωμοσία του σύμπαντος!), διακρίνεται για τη χρήση ποικίλων ψυχολογικών τεχνασμάτων προκειμένου οι ήρωές του να οδηγηθούν σε αλλόκοτες οδούς σκέψης, αποφάσεων και πράξεων. Και η κεντρική ιδέα του: Κάθε φορά που η ανθρωπότητα είναι έτοιμη να προχωρήσει σε ένα ανώτερο επίπεδο εξέλιξης, το σύμπαν ολόκληρο αντιδρά προκειμένου να τη σταματήσει (παραδείγματα, ο αιφνίδιος θάνατος του Νεύτωνα κατά την περίοδο που προσπαθούσε να ερμηνεύσει την Αποκάλυψη του Ιωάννη, η αδικαιολόγητη θανάτωση του Αρχιμήδη από έναν μεθυσμένο στρατιώτη. κ.α.). Λαμπερό σημείο του συγγράμματος, η κάθοδος ενός ήρωα σε μια ιδιότυπη πνευματική κόλαση, που παρίσταται με την πορεία προς στο τελευταίο πάτωμα μιας πολυκατοικίας, σε μια Μόσχα που φλέγεται από καύσωνα! Δυστυχώς, η ελληνική έκδοση του βιβλίου αυτού έχει εξαντληθεί.

Οι Στρουγκάτσκι, χωρίς να έχουν αντιμετωπίσει σημαντικά προβλήματα λογοκρισίας στη χώρα τους, είδαν τη φήμη τους να αυξάνεται παραπέρα κατά τη δεκαετία του ’80 με την κυκλοφορία νέων έργων τους, καθώς και την έκδοση δυο-τριών τίτλων που παλαιότερα είχαν απαγορευθεί. Πολλά τους βιβλία έχουν γίνει κινηματογραφικές ταινίες στο σοβιετικό κινηματογράφο – μια από αυτές είναι γερμανική παραγωγή – με πιο γνωστή τη μεταφορά του Πικνίκ δίπλα στο δρόμο από τον σημαντικό σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι το 1979 με τον τίτλο Στάλκερ.

 

 

Πικνίκ δίπλα στο δρόμο

 

Το Πικνίκ δίπλα στο δρόμο είναι το σημαντικότερο έργο των αδελφών Στρουγκάτσκι για τον απλούστατο λόγο ότι η ταινία του Ταρκόφσκι – Στάλκερ – που γυρίσθηκε βάση αυτού το 1979, έγινε παγκόσμια γνωστή (λόγω και της φήμης του σκηνοθέτη και της βράβευσής της σε διεθνείς κινηματογραφικές εκδηλώσεις), ενώ το έργο μεταφράστηκε ακολούθως σε όλες τις δυτικές γλώσσες και η λογοτεχνική του αξία είναι πράγματι υψηλή.

Το σύγγραμμα αποτελείται συνολικά από ένα λιτό πρόλογο και τέσσερα μέρη ίσου μεγέθους. Ο συνολικός του όγκος είναι μάλλον μικρός (λαμβάνοντας υπόψη τα υπέρογκα βιβλία που πλημμυρίζουν την αγορά στις μέρες μας). Το θέμα αφορά τα υπολείμματα μιας επίσκεψης από άλλο κόσμο, τα οποία και αποτελούν θήραμα για διάφορους τυχοδιώκτες, τους επονομαζόμενους κυνηγούς (ένας από αυτούς και το κεντρικό πρόσωπο του βιβλίου, ο Ρέντρικ Σούχαρτ). Οι αρετές του γραπτού είναι ποικίλες. Είναι ένα βιβλίο έντονης δράσης, χωρίς όμως φτηνές λύσεις στην εξέλιξη της πλοκής. Η ιστορία εκτυλίσσεται γοργά, είναι εύκολη στη κατανόηση για τον αναγνώστη, δεν κάνει «κοιλιές» και οδηγεί ομαλά στην κατανόηση της κεντρικής ιδέας των συγγραφέων. Η φιλοσοφική θεώρηση του φαινομένου στο τρίτο μέρος είναι εκπληκτική: Σε πολύ μικρό χώρο αναλύονται σημαντικά θέματα όπως η έννοια της πίστης, του πολιτισμού, της λογικής. Όλ’ αυτά δίχως τη δυσκολία που θα μπορούσε να μεταφέρει ένα φιλοσοφικό σύγγραμμα, με την παράθεση ευφυών και κατανοητών συλλογισμών. Το τέταρτο και πλέον λαμπερό μέρος, περιέχει μια διπλή οδύσσεια: την εφιαλτική πορεία δυο ανδρών προς το κέντρο της Ζώνης Επίσκεψης και την παράλληλη ψυχολογική κατάρρευση του ενός – πρωταγωνιστή του έργου. Η δραματική του κατάληξη είναι πραγματικά Ντοστογιεφσκική. Πρόκειται για μια σε βάθος εξέταση της ανθρώπινης ηθικής, όπως την συνθέτουν και την μεταβάλουν οι σκληρές εμπειρίες του κυνηγού που βρίσκεται στο επίκεντρο της ιστορίας. Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε τον πλούτο των φανταστικών ευρημάτων των συγγραφέων, μπορούμε να πούμε ότι έχουμε να κάνουμε με ένα έργο ιδιαίτερα γενναιόδωρο για οποιουδήποτε τύπου αναγνώστη.

Είναι δύσκολο να θυμηθεί κανείς κάτι ανάλογο με το Πικνίκ δίπλα στο δρόμο. Μπορούμε με επιφύλαξη να αναφέρουμε ότι φέρνει στο μυαλό την παράθεση της οδυνηρής ανθρώπινης αδυναμίας όπως αυτή καταγράφεται στο έργο του άλλου μεγάλου αυτής της λογοτεχνικής νοοτροπίας, στο Σολάρις του Στάνισλαβ Λεμ (το οποίο επίσης έχει επιτυχημένα γυριστεί ταινία από τον Αντρέι Ταρκόφσκι το 1972), απέναντι σε πρωτοφανή και ανεξήγητα φαινόμενα που επιδρούν πρωτίστως στην ψυχή. Να αναφέρουμε επίσης ότι η κινηματογραφική ταινία που στηρίχθηκε στο πικνίκ, προέρχεται από αυτόνομο σενάριο που προσέφεραν οι Στρουγκάτσκι στον Ταρκόφσκι, διαφορετικό από το βιβλίο. Και αυτό είναι επίσης χαρακτηριστικό του πικνίκ: Όταν ο αναγνώστης ολοκληρώσει το τρίτο μέρος του βιβλίου, αισθάνεται ότι οι συγγραφείς θα μπορούσαν επ’ άπειρο  να διηγούνται ευφάνταστες ιστορίες σχετικά με τη Ζώνη Επίσκεψης και την επίδρασή της στη μικρή καναδική πόλη, χωρίς ποτέ να γίνουν κουραστικοί. Αυτό όμως, θα ερχόταν σε αντίθεση με το μέτρο που χαρακτηρίζει την εργασία τους.

 

Ας ρίξουμε μια ματιά στις βραβεύσεις που έχουν κερδίσει οι Στρουγκάτσκι διεθνώς για το Πικνίκ δίπλα στο δρόμο:

 

1977. 2^ο βραβείο Κάμπελ για το καλύτερο βιβλίο της χρονιάς, δημοσιευμένο στα Αγγλικά, από την ειδική επιτροπή «συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας των Η.Π.Α.».

1978.  «Επί τιμής», μέλη του «Συλλόγου Μαρκ Τουαίν» (Η.Π.Α.), με διατύπωση: «για την εξέχουσα συμβολή τους στον κόσμο της διεθνούς επιστημονικής φαντασίας».

1979.  Στο σκανδιναβικό συνέδριο λογοτεχνίας επιστημονικής φαντασίας, το Πικνίκ δίπλα στο δρόμο, έλαβε το «βραβείο Ιουλίου Βερν», για το «καλύτερο βιβλίο της χρονιάς που δημοσιεύτηκε στα σουηδικά».

1981.  Στο 6^ο φεστιβάλ γαλλικής επιστημονικής φαντασίας, οι αδελφοί Στρουγκάτσκι βραβεύτηκαν ως συγγραφείς του καλύτερου ξένου βιβλίου της χρονιάς, για το Πικνίκ δίπλα στο δρόμο.

Άλλες σημαντικές διεθνείς διακρίσεις για τους συγγραφείς είναι:

 

1985. Το διεθνές κέντρο μικρών πλανητών (Καίμπριτζ, Η.Π.Α.), σε ειδική εγκύκλιο επικύρωσε την επωνυμία  (3054) Strugatskia = 1977 RE 7 για το νέο μικρό πλανήτη 30 54. Ο πλανήτης είχε βρεθεί στις 11 Σεπτεμβρίου του 1977 από τον Ν. Τσέρνι, επιστήμονα εργαζόμενο στο αστεροσκοπείο της Κριμαίας.

1987. Σε δυο διεθνή συνέδρια που έλαβαν χώρα στη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία, οι Στρουγκάτσκι βραβεύτηκαν για την προσφορά τους στο χώρο της επιστημονικής φαντασίας.

Βεβαίως οι βραβεύσεις που έχουν λάβει στη χώρα τους, είτε ως Σοβιετική Ένωση είτε ως Ρωσία, είναι αναρίθμητες (ξεκινούν από το 1959).

 

Θα κλείσουμε τον πρόλογο αυτό αναφέροντας ότι οι αδελφοί Στρουγκάτσκι και ο Στάνισλαβ Λεμ, υπήρξαν οι δυο πόλοι της «ψυχολογικής» επιστημονικής φαντασίας ένθεν του παραπετάσματος για, περίπου, τρεις δεκαετίες. Με την κατάρρευση του σοσιαλιστικού κόσμου και την ακόλουθη κυριαρχία του αγγλοσαξονικού στοιχείου σε όλα τα επίπεδα πολιτισμού, το ενδιαφέρον της δύσης γι αυτούς, καθώς και για άλλες λογοτεχνικές προτάσεις εξ ανατολών, εξατμίσθηκε. Οποιαδήποτε προβολή λογοτεχνικής δημιουργίας από συγγραφείς χωρών του άλλοτε ανατολικού μπλοκ σήμερα, θα πρέπει να θεωρείται τυχαία.

 

 

 

Προτεινόμενη ελληνόγλωσση βιβλιογραφία:

• Αλεξάντερ Μπογκντάνοφ, Ο κόκκινος πλανήτης
• Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, Τα μοιραία αυγά
• Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, Η καρδιά ενός σκύλου
• Γεβγκένι Ζαμιάτιν, Εμείς
• Ιβάν Εφρέμοφ, Ο αστερισμός της Ανδρομέδας
• Αλεξάντερ και Σεργκέι Αμπράμοφ, Ταξίδι σε τρεις κόσμους (Σοβ. αν.ε.φ.)
• Μιχαήλ Έμτσεφ – Γερεμέι Παρνώφ, Παγκόσμια ψυχή
• Ντμίτρι Μπιλένκιν, Η αρχή της αβεβαιότητας
• Αρκάντι και Μπόρις Στρουγκάτσκι, Η συνωμοσία του σύμπαντος
• Αρκάντι και Μπόρις Στρουγκάτσκι, Πικνίκ δίπλα στο δρόμο
• Γεβγκένι Γεφτουσένκο, Αρνταμπιόλα

Οι συλλογές

• Το Αόρατο Φως
• Ο Γαλάζιος Κύκνος
• Ο Τελευταίος Πόλεμος

 

Στάνισλαβ Λεμ

• 1977, Συνέδριο για το Μέλλον,
• 1979, Κυβεριάδα,
• 1984, Σολάρις,
• 1990, Η αναζήτηση,
• 1990, Χειρόγραφα που βρέθηκαν σε μια μπανιέρα,
• 2000, Τα ημερολόγια των άστρων,
• 2003, Σολάρις,

 

Ιστοσελίδα με κείμενα και μεταφράσεις: http://www.lib.ru/lat/RUFANT/

---

[1] Ο Λυσενκοϊσμός ήταν μια κίνηση στη Σοβιετική Ένωση, εναντίον της Γενετικής της μπουρζουαζίας και εναντίον των βιολόγων που ασχολούνταν με αυτή. Η εποχή του λυσενκοϊσμού διήρκησε από τη δεκαετία του 1930 μέχρι τα μέσα τις δεκαετίας του 1960. Η επιστημονικά εσφαλμένη θεωρία του (δήθεν) βιολόγου, αγρονόμου και πρώην χωρικού Τροφίμ Ντενίσοβιτς Λυσένκο ότι τα κληρονομικά χαρακτηριστικά των φυτών αποκτώνται από επιρροές του περιβάλλοντος, έπαιξε κεντρικό ρόλο. Μεταξύ 1934 και 1940 κυνηγήθηκαν αρκετοί σοβιετικοί βιολόγοι και γενετιστές, ενώ τα «πειράματα» του Λυσένκο, μολονότι αποτελούσαν παταγώδη αποτυχία, ανακοινώνονταν ως τεράστια επιτεύγματα. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν η οπισθοδρόμηση της ΕΣΣΔ στον τομέα της Βιολογίας – και ιδιαίτερα της Γενετικής.