Οι αντιφάσεις των αντιλήψεων του Τολστόι δεν είναι αντιφάσεις της προσωπικής του μόνο σκέψης, αλλά αντανάκλαση των εξαιρετικά πολύπλοκων, αντιφατικών συνθηκών, των κοινωνικών επιδράσεων, των ιστορικών παραδόσεων, που καθόριζαν την ψυχολογία των διαφόρων τάξεων και των διαφόρων στρωμάτων της κοινωνίας της Ρωσίας στην περίοδο μετά τη μεταρρύθμιση, όμως πριν την επανάσταση.

 
Και γι’ αυτό ο Τολστόι μπορεί να εκτιμηθεί σωστά μόνο από τη σκοπιά του σοσιαλδημοκρατικού προλεταριάτου, μόνο από τη σκοπιά της τάξης εκείνης, που με τον πολιτικό της ρόλο και με τον αγώνα της τον καιρό της πρώτης εκδήλωσης των αντιθέσεων αυτών, τον καιρό της επανάστασης απόδειξε ότι έχει την αποστολή να είναι ο ηγέτης του αγώνα για την ελευθερία του λαού και για την απελευθέρωση των μαζών από την εκμετάλλευση, απόδειξε την απεριόριστη αφοσίωσή της στην υπόθεση της δημοκρατίας και την ικανότητά της να παλέψει ενάντια στο στενό πνεύμα και στην ασυνέπεια της αστικής (συμπεριλαμβανομένης και της αγροτικής) δημοκρατίας.

 
Ρίξτε μια ματιά στην εκτίμηση που κάνουν για τον Τολστόι οι κυβερνητικές εφημερίδες. Χύνουν κροκοδείλια δάκρυα και διαβεβαιώνουν ότι σέβονται το «μεγάλο συγγραφέα» και ταυτόχρονα υπερασπίζουν την «ιερά» σύνοδο. Ενώ οι άγιοι πατέρες μόλις πριν λίγο διέπραξαν μια εξαιρετικά σιχαμερή προστυχιά, στέλνοντας παπάδες στον ετοιμοθάνατο για να εξαπατήσουν το λαό και να πουν ότι ο Τολστόι «μετανόησε». Η Ιερά Σύνοδος αφόρησε τον Τολστόι. Τόσο το καλύτερο. Το κατόρθωμά της αυτό θα παρθεί υπόψη, όταν θα έρθει η ώρα που ο λαός θα κανονίσει τους λογαριασμούς του με τους ρασοφόρους υπαλλήλους, με τους εν Χριστώ χωροφύλακες, με τους σκοτεινούς ιεροεξεταστές που υποστήριζαν τα πογκρόμ κατά των εβραίων και τους άλλους άθλους της μαυροεκατονταρχίτικης τσαρικής συμμορίας.

 
Ρίξτε μια ματιά στην εκτίμηση που κάνουν για τον Τολστόι οι φιλελεύθερες εφημερίδες. Οι εφημερίδες αυτές πάνε να ξεφύγουν με κενές, ρουτινιασμένες-φιλελεύθερες, κοινότυπες-καθηγητικές φράσεις για «φωνή της πολιτισμένης ανθρωπότητας», για «ομόφωνη απήχηση στον κόσμο», για «ιδέες της αλήθειας, του καλού» κτλ. για τις οποίες τόσο μαστίγωνε ο Τολστόι –και μαστίγωνε με το δίκιο του- την αστική επιστήμη. Δεν μπορούν να πουν καθαρά και ξάστερα τη γνώμη τους για τις απόψεις του Τολστόι σχετικά με το κράτος, την εκκλησία, την ατομική ιδιοκτησία γης, τον καπιταλισμό, όχι γιατί τους εμποδίζει η λογοκρισία• αντίθετα, η λογοκρισία τούς βοηθάει να βγουν από τη δυσκολία! Αλλά γιατί κάθε μια θέση της κριτικής του Τολστόι είναι και ένας μπάτσος κατά του αστικού φιλελευθερισμού• γιατί και μόνο ο άφοβος, ο ειλικρινής, ο αμείλικτα αυστηρός τρόπος που ο Τολστόι βάζει τα πιο επίμαχα, τα πιο δύσκολα ζητήματα της εποχής μας χτυπά άμεσα τις στερεότυπες φράσεις, τις κοινότυπες υπεκφυγές, τα παρελκυστικά «πολιτισμένα» ψέματα της φιλελεύθερης και (φιλελευθεροναροντνικίστικης) δημοσιολογίας. Οι φιλελεύθεροι είναι μ’ όλη τους τη δύναμη ενάντια στη σύνοδο, και ταυτόχρονα είναι υπέρ… των βεχιστών, με τους οποίους «μπορεί να διαφωνεί κανείς», με τους οποίους όμως «πρέπει» να συζεί μ’ ένα κόμμα, «πρέπει» να δουλεύει μαζί τους στη φιλολογία και στην πολιτική. Και τους βεχιστές τούς ασπάζεται ο Αντόνι Βολίνσκι.

 
Οι φιλελεύθεροι προβάλλουν σε πρώτη γραμμή το ότι ο Τολστόι είναι «μια μεγάλη συνείδηση». Μήπως αυτό δεν είναι κενή φράση που την επαναλαβαίνουν σε χίλιους τόνους και η «Νόβογε Βρέμια» και όλοι οι όμοιοί της; Μήπως αυτό δεν δείχνει ότι παρακάμπτουν τα συγκεκριμένα εκείνα ζητήματα της δημοκρατίας και του σοσιαλισμού, που έβαλε ο Τολστόι; Μήπως αυτό δεν προβάλλει σε πρώτη γραμμή εκείνο που εκφράζει τις προλήψεις του Τολστόι και όχι τη διάνοιά του, εκείνο που ανήκει στο παρελθόν και όχι στο μέλλον, την άρνηση από μέρους του της πολιτικής και το κήρυγμά του για ηθική αυτοτελειοποίηση και όχι τη θυελλώδη διαμαρτυρία του ενάντια σε κάθε ταξική κυριαρχία;

 
Πέθανε ο Τολστόι και πέρασε στο παρελθόν η προεπαναστατική Ρωσία, που η αδυναμία και η ανικανότητά της εκφράζονται στη φιλοσοφία και περιγράφονται στα έργα του μεγαλοφυή καλλιτέχνη. Στην κληρονομιά του όμως υπάρχει ένα πράγμα που δεν πέρασε στο παρελθόν, ένα πράγμα που ανήκει στο μέλλον. Την κληρονομιά αυτή την παίρνει και πάνω στην κληρονομιά αυτή δουλεύει το προλεταριάτο της Ρωσίας. Το προλεταριάτο θα εξηγήσει στις μάζες των εργαζομένων και των εκμεταλλευομένων τη σημασία της κριτικής του Τολστόι για το κράτος, την εκκλησία, την ατομική ιδιοκτησία γης όχι για να περιοριστούν οι μάζες στην αυτοτελειοποίηση και τους αναστεναγμούς για μια υποφερτή ζωή, αλλά για να σηκωθούν και για να καταφέρουν ένα καινούργιο χτύπημα ενάντια στην τσαρική μοναρχία και στην τσιφλικάδικη γαιοκτησία, που το 1905 μόλις υπομονεύθηκαν ελαφρά και που πρέπει να εκμηδενιστούν. Το προλεταριάτο θα εξηγήσει στις μάζες την κριτική του Τολστόι για τον καπιταλισμό, όχι για να περιοριστούν οι μάζες σε κατάρες κατά του κεφαλαίου και της εξουσίας του χρήματος, αλλά για να μάθουν σε κάθε βήμα της ζωής τους και της πάλης τους να στηρίζονται στις τεχνικές και κοινωνικές κατακτήσεις του καπιταλισμού, να μάθουν να συσπειρώνονται στην ενιαία στρατιά των εκατομμυρίων σοσιαλιστών αγωνιστών που θα ανατρέψουν τον καπιταλισμό και θα δημιουργήσουν τη νέα κοινωνία, όπου δεν θα υπάρχει εξαθλίωση του λαού και εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

 
«Σοτσιάλ-Ντεμοκράτ» αρ. φύλ. 18, 16 (29) του Νοέμβρη 1910. Δημοσιεύεται σύμφωνα με το κείμενο της εφημερίδας «Σοτσιάλ-Ντεμοκράτ».