Η αντιπαράθεση του ονόματος του μεγάλου λογοτέχνη με μια επανάσταση που δεν την κατάλαβε καθόλου, κι απ’ την οποία στεκόταν παράμερα, μπορεί από πρώτη ματιά να φανεί παράξενη και τεχνητή. Γιατί δεν μπορείς, βέβαια, να ονομάσεις καθρέφτη κάτι που είναι φανερό πως δεν αντανακλά σωστά ένα φαινόμενο. Μα η επανάστασή μας είναι ένα φαινόμενο εξαιρετικά σύνθετο. Μέσα στη μάζα των ανθρώπων που άμεσα την πραγματοποιούσαν και έπαιρναν μέρος σ’ αυτήν υπάρχουν πολλά κοινωνικά στοιχεία που επίσης δεν καταλάβαιναν καθόλου το τι συνέβαινε και τα οποία επίσης στέκονταν παράμερα από τα πραγματικά ιστορικά καθήκοντα που έβαζε μπροστά τους η πορεία των γεγονότων. Και εφόσον έχουμε να κάνουμε μ’ έναν πραγματικά μεγάλο λογοτέχνη, αυτός δεν μπορούσε παρά να καθρεφτίσει στα έργα του έστω και μερικές από τις ουσιαστικές πλευρές της επανάστασης.

 
Ο νόμιμος ρωσικός τύπος που είναι γεμάτος από άρθρα, γράμματα και σχόλια με την ευκαιρία του ιωβιλαίου των 80-χρονων του Τολστόι, λιγότερο από κάθε άλλο ενδιαφέρεται για την ανάλυση των έργων του από την άποψη του χαρακτήρα της ρωσικής επανάστασης και των κινητήριων δυνάμεών της. Όλος αυτός ο τύπος είναι μέχρι αηδίας γεμάτος από υποκρισία δύο ειδών: επίσημη και φιλελεύθερη. Η πρώτη είναι η χοντροκομμένη υποκρισία των πουλημένων κοντυλοφόρων, που χτες είχαν εντολή να κατατρέχουν τον Λ. Τολστόι, μα σήμερα να ψάχνουν να βρουν σ’ αυτόν πατριωτισμό και να προσπαθούν να τηρήσουν τα προσχήματα μπροστά στην Ευρώπη. Το ότι οι τέτοιου είδους κοντυλοφόροι έχουν πληρωθεί για τα γραφόμενά τους είναι πασίγνωστο, και αυτοί δεν είναι σε θέση να εξαπατήσουν κανέναν. Πολύ πιο ραφιναρισμένη και γι’ αυτό πολύ πιο βλαβερή και επικίνδυνη είναι η υποκρισία των φιλελεύθερων. Ακούγοντας τους καντέτους Μπαλαλάϊκιν* της «Ρετς» θαρρείς πως νιώθουν την πιο μεγάλη και την πιο θερμή συμπάθεια για τον Τολστόι. Στην πραγματικότητα, ο υπολογισμένος στόμφος και οι πομπώδεις φράσεις για το μεγάλο «θεοαναζητητή» δεν είναι τίποτε άλλο από καθαρή ψευτιά, γιατί ο ρώσος φιλελεύθερος ούτε στον τολστοϊκό θεό πιστεύει, ούτε και για την τολστοϊκή κριτική του σημερινού καθεστώτος αισθάνεται συμπάθεια. Κολλάει σ’ ένα δημοφιλές όνομα για να πολλαπλασιάσει το μικρό του πολιτικό κεφάλαιο, για να παίζει το ρόλο ηγέτη της πανεθνικής αντιπολίτευσης, προσπαθεί με τις ηχηρές και τις πομπώδεις φράσεις να πνίξει την ανάγκη να δοθεί μια σαφής και καθαρή απάντηση στο ερώτημα: από τι προκαλούνται οι χτυπητές αντιφάσεις του «τολστοϊσμού», ποιες ελλείψεις και αδυναμίες της επανάστασής μας εκφράζουν;

 
Οι αντιφάσεις στα έργα, στις αντιλήψεις, στις θεωρίες, στη σχολή του Τολστόι είναι πραγματικά χτυπητές. Από τη μια μεριά, ένας μεγαλοφυής λογοτέχνης που έδωσε όχι μόνο απαράμιλλες εικόνες της ρωσικής ζωής, αλλά και πρώτης τάξης έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Από την άλλη μεριά ένας τσιφλικάς, ζηλωτής του Χριστού. Από τη μια μεριά μια εξαιρετικά ισχυρή, πηγαία και ειλικρινής διαμαρτυρία ενάντια στην κοινωνική ψευτιά και απάτη• από την άλλη μεριά, ένας «τολστοϊκός», δηλ. ένα εξαντλημένο υστερικό άβουλο πλάσμα, που λέγεται ρώσος διανοούμενος και που, χτυπώντας δημόσια το στήθος του, λέει: «Είμαι ένας άθλιος, είμαι ένας σιχαμερός, αλλά καταγίνομαι με την ηθική αυτο-τελειοποίηση. Δεν τρώω πια κρέας και τρέφομαι τώρα με κεφτεδάκια από ρύζι». Από τη μια μεριά, αμείλικτη κριτική της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, ξεσκέπασμα της κυβερνητικής βίας, της κωμωδίας της δικαιοσύνης και της κρατικής διοίκησης, αποκάλυψη όλου του βάθους των αντιθέσεων ανάμεσα στην αύξηση του πλούτου και των επιτεύξεων του πολιτισμού και στην αύξηση της αθλιότητας, της αποκτήνωσης και των βασάνων των εργατικών μαζών• από την άλλη μεριά, το φανατικό κήρυγμα της «μη αντίστασης στο κακό» με τη βία. Από τη μια μεριά, ο πιο νηφάλιος ρεαλισμός, ξέσχισμα των κάθε λογής προσωπείων• από την άλλη μεριά, προπαγάνδιση ενός από τα πιο ποταπά πράγματα που υπάρχουν στον κόσμο, δηλαδή: της θρησκείας, τάση να βάλει στη θέση των επίσημα διορισμένων παπάδων, παπάδες από πεποίθηση, δηλ. καλλιέργεια της πιο ραφιναρισμένης και γι’ αυτό εξαιρετικά αποκρουστικής παπαδοκρατίας. Στ΄αλήθεια:
Είσαι και φτωχιά, είσαι και πλούσια.
Είσαι και ισχυρή, είσαι και ανίσχυρη.
-Μανούλα Ρωσία!
Ότι με τέτοιες αντιφάσεις ο Τολστόι δεν μπορούσε να καταλάβει καθόλου ούτε το εργατικό κίνημα και το ρόλο του στην πάλη για το σοσιαλισμό, ούτε τη ρωσική επανάσταση, είναι ολοφάνερο. Οι αντιφάσεις, όμως στις απόψεις και στις θεωρίες του Τολστόι δεν είναι κάτι το τυχαίο, αλλά έκφραση των αντιφατικών συνθηκών, στις οποίες βρισκόταν η ρωσική ζωή του τελευταίου τρίτου του ΧΙΧ αιώνα. Το πατριαρχικό χωριό, που μόλις χθες είχε απελευθερωθεί από τη δουλοπαροικία, είχε παραδοθεί κυριολεκτικά στο έλεος του κεφαλαίου και του δημόσιου ταμείου. Τα παλιά θεμέλια του αγροτικού νοικοκυριού και της αγροτικής ζωής, θεμέλια, που πραγματικά είχαν αντέξει αιώνες, συντρίφτηκαν με ασυνήθιστη ταχύτητα. Και τις αντιφάσεις στις αντιλήψεις του Τολστόι πρέπει να τις κρίνουμε όχι από την άποψη του σύγχρονου εργατικού κινήματος και του σύγχρονου σοσιαλισμού (μια τέτοια εκτίμηση είναι, φυσικά, απαραίτητη, αλλά δεν είναι αρκετή), μα από την άποψη της διαμαρτυρίας ενάντια στο επερχόμενο καπιταλισμό, ενάντια στο ρήμαγμα των μαζών και στο άρπαγμα της γης τους, διαμαρτυρία που δεν μπορούσε παρά να τη γεννήσει το πατριαρχικό ρωσικό χωριό. Ο Τολστόι είναι γελοίος σαν προφήτης που ανακάλυψε νέες συνταγές για τη σωτηρία της ανθρωπότητας, και γι’ αυτό είναι εντελώς αξιοθρήνητοι οι ξένοι και ρώσοι «τολστοϊκοί» που θέλησαν να μετατρέψουν σε δόγμα την πιο αδύνατη ακριβώς πλευρά της διδασκαλίας του. Ο Τολστόι είναι μεγάλος, σαν εκφραστής των ιδεών και των διαθέσεων που διαμορφώθηκαν στα εκατομμύρια της ρωσικής αγροτιάς, τον καιρό που ζύγωνε η αστική επανάσταση στη Ρωσία. Ο Τολστόι είναι πρωτότυπος, γιατί το σύνολο των αντιλήψεών του, παρμένων σαν μια ενότητα, εκφράζει ακριβώς τις ιδιομορφίες της επανάστασής μας σαν αγροτικής αστικής επανάστασης. Απ’ αυτή την άποψη, οι αντιφάσεις στις αντιλήψεις του Τολστόι είναι ο πραγματικός καθρέφτης των αντιφατικών συνθηκών, στις οποίες ήταν τοποθετημένη η ιστορική δράση της αγροτιάς στην επανάστασή μας. Από τη μια μεριά, οι αιώνες του δουλοπαροικιακού ζυγού και οι δεκαετίες της επιταχυμένης ύστερα από τη μεταρρύθμιση οικονομικής καταστροφής συσσώρευσαν βουνά μίσους, οργής και απεγνωσμένης αποφασιστικότητας. Η τάση να σαρώσουν συθέμελα και την επίσημη εκκλησία, και τους τσιφλικάδες, και την τσιφλικάδικη κυβέρνηση, να εξαλείψουν όλες τις παλιές μορφές και κανονισμούς της γαιοκτησίας, να ξεκαθαρίσουν τη γη, να δημιουργήσουν στη θέση του αστυνομικο-ταξικού κράτους μια κοινότητα ελεύθερων και ισότιμων μικροχωρικών, αυτή η τάση διαπερνάει απ’ άκρη σ’ άκρη το κάθε ιστορικό βήμα των αγροτών στην επανάστασή μας. Και είναι αναμφισβήτητο ότι το ιδεολογικό περιεχόμενο των γραπτών του Τολστόι αναποκρίνεται πολύ περισσότερο σ’ αυτή την αγροτική τάση, παρά στον αφηρημένο «χριστιανικό αναρχισμό», όπως χαρακτηρίζουν κάποτε το σύστημα των απόψεών του.

 

*Μπαλαλάϊκιν-πρόσωπο από το έργο «Σύγχρονο ειδύλλιο» του Μ.Ε. Σαλτικόφ-Στσεντρίν.Σημ.μετ.